ساختمان پلاسکو

مختصات: ۳۵°۴۱′۴۳.۱۲″ شمالی ۵۱°۲۵′۱۵.۵۸″ شرقی

ساختمان پلاسکو

از بالا راست به چپ: ساختمان پلاسکو در دهه ۱۳۴۰، نمایی از ساختمان پلاسکو در سال‌های اخیر، ساختمان پلاسکو در حال سوختن، آوار ساختمان
نوع ساختمان	تجاری
محل ساخت	تهران، ایران
کشور	ایران
تاریخ افتتاح	۱۳۴۱ خورشیدی
تاریخ تخریب	۳۰ دی ۱۳۹۵ خورشیدی (۵۴ سال)
ارتفاع	۴۲٫۰ متر (۱۳۸ فوت)
تعداد طبقه	۱۷

ساختمان پلاسکو، ساختمانی تجاری در ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول، تهران بود^[۱][۲] و از آن به‌عنوان اولین ساختمان بلندمرتبه و مُدرن خاورمیانه یاد می‌شد.^[۳] این ساختمان ۱۷ طبقه^[۴] با اسکلتِ فلزی که در سال ۱۳۴۱ افتتاح شده بود، یکی از مهمترین مراکز تولید و فروش پوشاک در تهران بود.^[۵][۶][۷] ساختمان پلاسکو در روز پنج‌شنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵ پس از ۵۴ سال از زمان ساخت بر اثر آتش‌سوزی فرو ریخت و ۵۶۰ واحد تجاری در آن نابود شد.^[۸][۹] ساختمان پلاسکو درحالی بعد از ۳٫۵ ساعت سوختن، فروریخت که هنوز تعداد زیادی آتش‌نشان درحال مهار آتش‌سوزی، در بیرون و داخل ساختمان بودند.^[۱۰] ساختمان پلاسکو در کنار ساختمان آلومینیوم از اولین بلندمرتبه‌های تهران شمرده می‌شد. ساختمان پلاسکو نماد تهران جدید و معماری مدرن در پایتخت و به عنوان یک مونومان شاخص شهری محسوب می‌شد.^[۱۱][۶] ساختمان پلاسکو با ارتفاع ۴۲ متر در زمان اتمام ساخت در سال ۱۳۴۱ بلندترین ساختمان تهران بود تا اینکه در سال ۱۳۴۲ ساختمان فعلی بورس تهران با ارتفاع ۶۸ متر عنوان بلندترین ساختمان پایتخت را از پلاسکو گرفت.^{[۱۲][۱۳][۱۴]}

تاریخچه

خانوادهٔ اِلقانیان. از چپ به راست: نجات‌الله، عطالله، صیون، حبیب‌الله، داود، جان و نصرالله. تاریخ عکس احتمالاً ۱۳۳۰ خورشیدی

ساختمان پلاسکو توسط حبیب‌الله اِلقانیان، رئیس انجمن کلیمیان تهران و مالک شرکت پلاسکو، بزرگترین کارخانجات صنایع پلاستیک‌سازی ایران، ساخته‌شد و نام ساختمان نیز ناشی از همین موضوع است.^[۳] کار ساخت آن از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ جریان داشت و در سال ۱۳۴۱ افتتاح گردید.^[۱۵][۱۶]

گفته می‌شد که آیت‌الله طالقانی در مخالفت با ساخته‌شدن بلندترین ساختمان تهران توسط یهودیان ایرانی، ابراز مخالفت و نارضایتی کرده‌بود^[۱۷]؛ این در حالی است که خانواده طالقانی مخالفت آیت‌الله طالقانی با ساخت ساختمان پلاسکو را تکذیب کردند.^[۱۸]

در خصوص هویت معمار این بنا شبهه‌هایی وجود دارد و گروهی سازنده آن را فردی آلمانی و گروهی دیگر فردی کلیمی می‌دانند.^[۶] این ساختمان در زمان خود بلندترین بنای ساختمانی در ایران بود و یکی از نمادهای مدرنیته ایران به شمار می‌رفت.^[۵] در دهه ۱۳۴۰ از ساختمان پلاسکو به عنوان «نماد سرمایه‌داری» نام برده می‌شد.^[۱۹]

پس از انقلاب

تصویری از مراحل پایانی احداث ساختمان پلاسکو

پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، حبیب‌الله القانیان اعدام شد^[۲۰] و ساختمان پلاسکو و ساختمان آلومینیم که آن‌هم متعلق به وی بود، به نفع بنیاد مستضعفان مصادره شدند.^[۱] بنیاد با حفظ مالکیت، همه واحدهای پاساژ پلاسکو را به صورت سرقفلی واگذار کرده بود.^[۲۱]

مشخصات و ویژگی‌ها

ساختمان پلاسکو شامل ۱۷ طبقه (یک طبقه زیرزمین، یک طبقه همکف و ۱۵ طبقه روی پیلوت) بود و سازه آن از نوع اسکلت فلزی بود.^[۲۲] متراژ تقریبی زیربنای ساختمان پلاسکو ۲۹ هزار متر مربع بود و طبقات اول تا چهارم مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتند. سازه ساختمان پلاسکو تمام فولادی بود و حتی نمای بیرونی آن کلاف کشی و با فولاد بسته شده بود که با این شیوه ساخت استوار، عمر مفید آن را ۲۰۰ سال تخمین می‌زدند. در ابتدای گشایش پاساژ، تهیه کنندگان فیلم و شرکت‌های مختلف در طبقات اول دفتر گرفته بودند، ولی رفته رفته، این بنگاه‌ها، جای خود را به تولیدی‌ها و تک فروشی‌های پوشاک دادند و حضور صنف پوشاک در این پاساژ تا پایان عمر ساختمان ادامه داشت. عمده واحدهای این ساختمان با مرور زمان و در سالهای انتهایی عمر آن به کارگاه‌های تولیدی تبدیل شده بود که با کاربری آن همخوانی نداشت. از نمای سپید و قرمز سال‌های اولیه برج پلاسکو و مجسمه عظیم «کانادا درای» نارنجی که برای تبلیغ روی برج پلاسکو نصب کرده بودند، در سالهای آخر فقط قطعات فلزی منظمی باقی مانده بود که از یک طرف نمای برج بیرون زده بود. با این حال، ساختمان پلاسکو هنوز تا فاصله قابل توجهی از هر طرف، کاملاً دیده می‌شد.

در طبقه منهای یک حوض‌های بزرگ آبی قرار داشت، با فواره‌هایی که ارتفاعشان تا طبقه سوم ساختمان می‌رسد و دور تا دور مغازه‌های آکواریومی و ماهی فروشی بوده است و هر سال عید در این طبقه هفت سین چیده می‌شد. طبقات اول تا چهارم این ساختمان دارای مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات بودند که بیشتر خرده فروش بودند و انواع پوشاک، به ویژه پوشاک مردانه ارائه می‌شد. در سایر طبقات نیز اکثراً تولیدی‌ها و یا دفاتر پخش پوشاک مستقر بودند. سقف بسیار بلند مجتمع و طراحی دایره وارش گردش و دیدن ویترین بوتیک‌ها را بسیار آسان کرده بود. در راهروها هم صندلی‌هایی برای نشستن وجود داشت که فضای تجاری را انسانی می‌کرد. در راه پله‌های آن که به سبک چند ده سال پیش هنوز موزاییکی بود با لبه‌های فلز کوبی شده، کنار سطل آشغال‌های بزرگ در پاگردها، آگهی تهیه لوازم خیاطی، دکمه و مادگی و چیزهای دیگر را می‌شد دید. در طبقه‌های بالایی، خبری از اسم‌های عجیب و دکورهای خوش آب و رنگ روی ویترین مغازه‌ها نبود. در این طبقات کاغذ راهنمایی نصب شده بود که مشتری‌ها را به سمت تولیدی‌هایی که سراغشان آمده بودند راهنمایی می‌کرد. راهروها هم پر بود از کیسه‌های پلاستیکی بزرگ با آدرس شهرهای مختلف و جعبه‌هایی که می‌بایست برای کاسب‌ها ارسال می‌شد. از طبقه پنجم به بعد فضای ساختمان کوچک‌تر می‌شد و راهروهای به هم پیوسته وجود نداشت. دسترسی به این بخش ساختمان با راه پله و آسانسور امکان‌پذیر بود. طبقه آخر برج پلاسکو، تا مدتی، یک رستوران سلف سرویس قرار داشت، جایی که از آن یک راه پله به پشت بام می‌رفت و چند نفری از این راه خودکشی کرده‌اند.^[۲۳][۵]

ساختمان پلاسکو، بعد از بازار تهران، از بزرگترین و معروف‌ترین بورس توزیع پوشاک در تهران بود. پاساژ پلاسکو، یکی از نخستین مراکز خرید مدرن در ایران بود که با بازار سنتی فرق بسیاری داشت؛ مکانی لوکس و مرتفع که مغازه‌های بسیاری را با دکورها و ویترین‌های رنگارنگ در دل خود جای داده بود و به همراه رستوران سلف سرویس در بالاترین طبقه و مکان‌هایی برای استراحت مشتریان، به یکی از پر رونق‌ترین مکان‌های اقتصادی ایران تبدیل شده بود. در این مجتمع حدود ۵۶۰ واحد تجاری فعال بود که بیشتر آنها را تولیدی‌های پوشاک تشکیل می‌دادند. سهم اشتغال ساختمان پلاسکو در صنعت پوشاک کشور حدود ۰٫۶ درصد بود که نشانی از نقش بسزای آن در اشتغال بود. با توجه به نزدیک شدن به ایام عید، بیشتر واحدهای تولیدی مشغول به کار بودند تا بتوانند پاسخگوی نیاز شب عید مردم باشند. به گفته ابوالقاسم شیرازی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان پوشاک، واحدهای تولیدی مجتمع پلاسکو به صورت ۱۰۰ درصد، پوشاک داخلی تولید می‌کردند و ارزش اجناس هر واحد تولید به طور میانگین، حدود ۲۰۰ میلیون تومان بوده است. نرخ اجاره‌ها و فروش سرقفلی در پاساژ پلاسکو متفاوت بود و ارزش سرقفلی برخی مغازه‌ها به ۴ تا ۵ میلیارد تومان نیز می‌رسید و اجاره بهای برخی از آن‌ها نزدیک ۳۰ تا ۴۰ میلیون تومان در ماه بود.^[۲۴][۱۵]

آتش‌سوزی و ریزش کامل

ساختمان پلاسکو در حال سوختن

در صبح روز پنجشنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵ و حدود ساعت ۷:۵۹ صبح، طبقات هشتم و نهم این ساختمان که بیشتر شامل واحدهای تولیدی لباس بودند و در شیفت شب هم به کار می‌پرداختند گرفتار آتش شد^[۲۵] پس از حضور مأموران آتش‌نشانی و حوالی ساعت ۱۱ صبح در حالی که گفته می‌شد آتش مهار شده است ناگهان آتش از بخش شرقی ساختمان زبانه کشید و دیوار شمالی ساختمان پلاسکو نیز به طور کامل فرو ریخت. سرانجام در حوالی ساعت ۱۱:۳۰ صبح پس از گذشت ۳٫۵ ساعت از شروع آتش‌سوزی کل ساختمان به طور عمودی فرو ریخت. پس از مهار نسبی آتش در ساعات اولیه، تعدادی از مغازه‌داران این پاساژ برای خارج کردن کالاهای خود به داخل هجوم برده بودند، همچنین تعداد قابل توجهی آتش‌نشان در هنگام ریزش ساختمان در ساختمان حضور داشتند.^{[۲۶][۲۷][۲۸]}

بر اثر این حادثه و عملیات‌های پس از آن حدود ۱۷۵ نفر مصدوم شدند که برخی از آنها بصورت سرپایی مداوا شدند.^[۲۹] تاکنون آمار دقیق کشته‌شدگان مشخص نشده است. برآوردهای اولیه، حاکی از احتمال حضور ۳۰ تن در زیر آوار است.^{[نیازمند منبع]} بهنام میرزا خانی یکی از آتش نشانان حاضر در زمان تخریب بود که به علت شدت سوختگی در بیمارستان شهید مطهری تهران درگذشت. همچنین پیکر دو آتش‌نشان نیز از زیر آوار خارج شده است.^{[۳۰][۳۱][۳۲]}

نگارخانه

• 

  ماکت ساختمان پلاسکو در زمان احداث

• 

  ساختمان پلاسکو در حال احداث

• 

  نمایی از داخل ساختمان پلاسکو در پیش از انقلاب

• 

  نمایی از ساختمان پلاسکو در سال‌های اخیر

• 

  فروریختن ساختمان