رقیه دختر امام حسین (ع)

برای اثبات‌پذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکی‌شیعه برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید. مطالب بی‌منبع را می‌توان به چالش کشید و حذف کرد.

برای دیگر کاربردها، رقیه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

رُقَیِّة بِنت الحسین بن علی بن ابی‎طالب، طبق برخی نقل‎ها، یکی از دختران امام حسین(ع) است که در واقعه عاشورا حضور داشت و همراه کاروان اسراء به شام برده شد. طبق این نقل، رقیه در همان دوران اسارت در شام، در سه سالگی به شهادت رسید. امروزه در دمشق آرامگاهی به نام او وجود دارد.

ابن فندق در لباب الانساب، رقیه را از دختران امام حسین(ع) ذکر می‌کند؛ با وجود این، درباره این دختر، نام و شهادتش در خرابه شام اختلاف نظر وجود دارد.

رقیة دختر امام حسین(ع)
حرم و مقبره رقیه دختر امام حسین(ع) در دمشق
زادروز	مدینه
درگذشت	صفر ۶۱ق
آرامگاه	شام، دمشق
دین	اسلام
مذهب	شیعه

 

محتویات

نام رقیه در منابع

شیخ مفید در ذکر فرزندان امام حسین(ع)، تنها به دو دختر به نام‌های سکینه و فاطمه اشاره می‎کند.^[۱]اما محمد بن طلحه شافعی دختران امام را چهار تن دانسته و از سه نفر آنان به نام زینب، سکینه و فاطمه نام برده‌است. وی این نظر را مشهور و نظر اول (دو دختر) را غیر مشهور می‌داند.^[۲] با توجه به اینکه وی نام دختر چهارم را ذکر نکرده، باید در منابع دیگر به دنبال آن باشیم.^[۳]

ابن فندق در کتاب لباب الانساب می‌نویسد: باقی نماند از اولاد ایشان مگر زین العابدین(ع)، فاطمه، سکینه، و رقیه.^[۴]

وی در جای دیگر، هنگام شمارش دختران امام حسین(ع)، از فاطمه، سکینه، زینب، ام کلثوم یاد می‌کند و می‌افزاید زینب و ام کلثوم در کودکی از دنیا رفتند.^[۵]

نجم الدین طبسی با کنار هم قرار دادن دو گزارش ابن فندق و همچنین گزارش مطالب السئول به این نتیجه رسیده که دختر چهارم امام حسین(ع) رقیه بوده و کنیه وی نیز ام کلثوم است.^[۶]

گزارش دیگری که به نام رقیّه اشاره دارد، آن است که در برخی نسخه‌های کتاب الملهوف، آمده است امام حسین(ع) در وداع با اهل بیت خود فرمود:

«یا اُختاه! یا اُمّ کلثوم! وأنتِ یا زینب! وأنتِ یا رقیّة! وأنتِ یا فاطمة! وأنتِ یا رَباب! انظرن إذا أنا قُتِلتُ فلاتشققنَ عَلَیَّ جَیباً، و لاتُخمِشنَ عَلَیَّ وَجهاً، و لاتَقُلنَ عَلَیَّ هَجراً.»^[۷]

«خواهرم، ای امّ کلثوم! و تو ای زینب! و تو ای رُقَیّه! و تو ای فاطمه! و تو ای رَباب! توجّه کنید که هرگاه من کشته شدم، برای من گریبان چاک مکنید و صورت خراش ندهید و حرف نامربوط مگویید.»

درباره این گزارش می‌توان گفت:

اولاً: اگرچه در بعضی از نسخه‌های کتاب لهوف این متن وجود ندارد، ولی در بعضی از منابع دیگر همچون ینابیع الموده ^[۸] همین مطلب با کمی تفاوت آمده که می‌تواند مؤیدی بر گزارش لهوف باشد.

ثانیاً: در این گزارش، به اینکه رقیّه دختر امام(ع) است اشاره‌ای نشده است؛ ولی با در نظر گرفتن این مطلب که در منابع دیگر، نام رقیه کنار نام دختران دیگر امام حسین(ع) آمده^[۹] می‌توان گفت منظور در اینجا همان رقیه دختر امام حسین(ع) است.

ثالثاً: این احتمال نیز وجود دارد که منظور از رقیه در این گزارش، رقیّه دختر امام علی(ع) و همسر مسلم بن عقیل باشد.^[۱۰] به خصوص اینکه اسم رقیه، در کنار دیگر خواهران امام حسین(ع) مانند ام کلثوم و زینب آمده است.

وفات دختری از امام حسین (ع) در خرابه شام

گزارش كامل بهايى

تا آن جا که بررسی‌ها نشان می‌دهند، نخستین کتابی که ماجرای شهادت کودکی در شام را مطرح کرده است، کامل بهایی، کتابی فارسی، نوشته حسن بن علی بن محمد طبری (م ح ۷۰۰ ق) است. متن نوشتار او، این است:

«در حاویه^[۱۱] آمد که زنان خاندان نبوّت، در حالت اسیری، حال مردانی که در کربلا شهید شده بودند را بر پسران و دختران ایشان پوشیده می‌داشتند و هر کودکی را وعده‌ها می‌دادند که: پدر تو به فلان سفر رفته است [و] باز می‌آید. تا ایشان را به خانه یزید آوردند. دخترکی بود چهارساله. شبی از خواب، بیدار شد و گفت: «پدر من حسين كجاست؟ اين ساعت، او را به خواب ديدم سخت پريشان!». زنان و کودکان، جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید، خفته بود. از خواب، بیدار شد و حال، تفحّص کرد. خبر بردند که حال، چنین است. آن لعین، در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاورند و در کنار او نهند. ملعونی سر بیاورد و در کنار آن دختر چهارساله نهاد. پرسید: «اين چيست؟». گفت: سرِ پدر توست. آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز، جان به حق، تسلیم کرد.^[۱۲]

این متن با آنچه در باره وفات رقیّه شهرت دارد، تفاوت‌هایی دارد؛ زیرا در این متن، نام دختر، مشخّص نشده و او را چهارساله می‌داند، نه سه ساله و محلّ وفات او را خانه یزید می‌داند، نه خرابه و وفات او را پس از چند روز از دیدن سر مبارک امام حسین علیه السلام می‌داند، نه هم زمان با دیدن سر ایشان.

گزارش روضة الشهدا

ملّا حسین واعظ کاشفی سبزواری (م ۹۱۰ ق) در کتاب روضة الشهدا، مطالب طبری را با تفصیل بیشتری مطرح می‌کند؛ امّا همچنان، نامی از کودک نمی‌برد و او را چهار ساله ذکر می‌کند و محلّ وقوع حادثه را کوشْک (کاخ) یزید می‌داند و می‌افزاید:

چون مِندیل برگرفت،^[۱۳] سری دید در آن طَبَق، نهاده. آن سر را برداشت و نیک در آن نگریست. سرِ پدر خود را بشناخت. آهی از سینه برکشید و روی در روی پدر مالید و لب خود بر لب وی نهاد و فی الحال، جان شیرین بداد.^[۱۴]

بر پایه این گزارش، وفات کودک در همان شبی اتّفاق افتاده که سر پدر را دیده است. در واقع، تفاوت اصلی این گزارش با گزارش کتاب کامل بهایی، تنها در این مورد است.

گزارش المنتخب طریحی

پس از ملّا حسین کاشفی، فخرالدین طریحی (م ۱۰۸۵ ق) در کتاب المنتخب، داستان را با تفاوت‌هایی تعریف می‌کند. بخشی از متن المنتخب، بدین شرح است:

روایت شده که وقتی آل اللّه وآل رسول او در شهر شام بر یزید، وارد شدند، او خانه‌ای به آن‌ها اختصاص داد و آن‌ها در آن، به سوگواری می‌پرداختند. مولای ما امام حسین(ع)، دختری سه ساله داشت... سرِ شریف امام را که با دستمالی دیبقی^[۱۵] پوشیده بود، آوردند و در برابرش نهادند و پرده از آن برداشتند. دختر امام(ع) گفت: این سرِ کیست؟ گفتند: سرِ پدرت است. آن را از طَبَق برداشت و در آغوش گرفت و می‌گفت: «پدر جان! چه كسى تو را با خونت خضاب كرد؟ پدر جان! چه كسى رگ‌هاى تو را بُريد؟ پدر جان! چه كسى مرا در كودكى، يتيم كرد؟ پدر جان! پس از تو، ما به چه كسى دل ببنديم؟ پدر جان! چه كسى از يتيم، نگهدارى مى‌كند تا بزرگ شود؟ پدر جان! چه كسى پاسدار زنانِ رنجور است؟ پدر جان! چه كسى نگهدار بيوه‌هاى اسير است؟ پدر جان! چه كسى نوازشگر چشم‌هاى گريان است؟ پدر جان! پناه‌دهنده دور افتادگان غريب كيست؟ پدر جان! چه كسى نوازشگر موهاى پريشان است؟ پدر جان! براى ناكامى ما پس از تو، چه كسى هست؟ پدر جان! براى غريبى ما، چه كسى پس از تو هست؟ پدر جان! كاش من، فداى تو مى‌شدم. پدرجان! كاش پيش از اين، نابينا مى‌شدم. پدر جان! كاش من در خاک شده بودم و محاسن تو را خون آلود نمى‌ديدم». آن گاه، دهانش را بر دهان شریف امام گذاشت و گریه سختی کرد تا از هوش رفت. وقتی تکانش دادند، دیدند که روحش از دنیا جدا شده است.^[۱۶]

قابل توجّه است که این متن، نخستین منبع شناخته شده‌ای است که کودک را سه ساله معرّفی کرده است. همچنین، نخستین منبعی است که به تفصیل، سخن گفتن وی را با امام(ع) مطرح کرده است؛ امّا چیزی در باره نام او نمی‌گوید.

گزارش اَنوار المجالس

اواخر قرن سیزدهم، شخصی به نام محمدحسین ارجستانی در کتاب انوار المجالس،^[۱۷] داستان را به گونه‎ای دیگر، بیان می‌کند. متن نوشته او، این است:

اهل بیت رسول خدا در آن شب‌ها، نه شمعی، نه چراغی، نه آب و نه طعامی و نه فرش و نه لباسی، غمگین نشسته بودند و شغل ایشان، تعزیه‎داری بر شهیدان کربلا بود تا آن که زُبیده خاتون، دختر سه ساله سیّد الشهدا، شبی از فراق پدر بزرگوار، بسیار گریه کرد...^[۱۸]

بررسی‌ها نشان می‌دهند که این، نخستین گزارشی است که نام کودک را مطرح و او را زُبیده و محلّ حادثه را خرابه شام، معرّفی کرده است.

او در صفحه قبل کتاب خود، در اشاره به خرابه شام، می‌گوید:

از غریبان خرابه شام به خاطرم رسید. مگر اهل بیت خیر الأنام، در خرابه شام غریب نبودند؟! یا سَکینه و رُقَیّه، طفل حسین نبودند؟! باوجود آن که داغ‌های متعدّد مانند بی‌پدری و بی‌برادری دیده بودند، چرا کسی به تسلّی آن غریبان، لب نگشود؟!^[۱۹]

بدین ترتیب، طبق یافته ما، اَنوار المجالس، اوّلین کتابی است که از دختری برای امام حسین(ع) در خرابه شام به نام رُقیّه نام می‌برد، هر چند از سرنوشت او سخنی نمی‌گوید و ماجرای شهادت کودکی به نام زبیده را باز می‌گوید.

این نوشتار، ممکن است زمینه‌ساز گزارش‌های آینده در مورد نام کودکی باشد که در خرابه شام از دنیا رفته است.

گزارش شَعشعة الحسينى

اوایل قرن چهاردهم، شیخ محمد جواد یزدی، در کتاب شعشعة الحسینی^[۲۰] آورده است:

منقول است که طفلی از امام حسین(ع) در خرابه شام، از دیدن سرِ پدر بزرگوارش، از دنیا رفت؛ ولیکن در نام او، اختلاف است که زُبَیده یا رُقَیّه یا زینب یا سَکینه بوده باشد.^[۲۱]

او همچنین در صفحات بعد، به نقل از کتاب ریاض الاحزان، آورده است که اسم آن دختر، فاطمه بوده است.^[۲۲]

در این گزارش، چندین نام و از جمله رُقَیّه برای کودکِ از دنیا رفته در شام، مطرح گردیده است.

گزارش الإيقاد

چند سال بعد، شخصی به نام سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی (م ۱۳۳۴ ق)، در کتاب الایقاد، برای نخستین بار، با صراحت، نام کودک را رقیّه و سنّ او را سه ساله آورد. متن نوشته او، این است:

حسین(ع)، دختر کوچکی داشت که او را دوست می‌داشت و او هم امام(ع) را دوست داشت. گفته شد که نام وی، رقیّه بود، سه سال داشت و در شام، در میان اسیران بود...

— سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی، الإیقاد: ص ۱۷۹

این بود سیر گزارش‌های گوناگون در باره وفات دختری از امام حسین(ع) در شام.

مزار منسوب به رقيّه

گزارش تسلية المجالس

نخستین سندی که درباره مزار کنونی منسوب به رُقیّه در دست است، به قرن دهم هجری باز می‌گردد و مربوط می‌شود به محمّد بن ابی طالب حائری کَرَکی (زنده در ۹۵۵ ق). وی در کتاب تسلیة المجالس می‌نویسد:

در شهر دمشق شام، در بخش شرقی مسجد اعظم شهر، خرابه‌ای را دیدم که در گذشته، مسجد بوده و بر سنگْ نوشته درِ آن، نام‌های پیامبر(ص) و خاندانش و امامان دوازده گانه، نوشته شده بود و پس از آن، چنین نوشته بود: «اين، قبر خانم مَلَكه، دختر حسين بن امير المؤمنين(ع) است».

— محمد بن ابی طالب، تسلیة المجالس: ج۲، ص۹۳

گزارش نور الأبصار

در قرن سیزدهم، شِبلَنجی در کتاب نور الأبصار،^[۲۳] در باره این مزار می‌نویسد:

برخی شامی‌ها به من خبر دادند که برای خانم رقیّه، دختر امام علی ـ کرّم اللّه وجهه ـ در دمشق شام، آرامگاهی هست که زمانی به دیوارهای قبرش آسیب وارد شد. شامی‌ها قصد داشتند که جنازه را از داخل قبر، بیرون بیاورند تا آن را بازسازی کنند؛ امّا کسی به خاطر هیبت آن خانم، جرئت نکرد وارد قبر شود تا این که شخصی از خاندان اهل بیت به نام سیّد فرزند مرتضی، وارد قبر شد و پارچه‌ای روی آن انداخت و جنازه را در پارچه پیچید و آن را بیرون آورد و همگان دیدند که دختر کوچک نابالغی است. این مطلب را به یکی از بزرگان گفتم. او نیز به نقل از برخی مشایخ خود، آن را برایم روایت کرد.

— شبلنجی، نور الأبصار: ص ۱۹۵

در این گزارش، نام صاحب مزار، رقیّه بنت علی(ع) آمده و نخستین گزارشی است که به موضوع آسیب دیدن قبر، اشاره کرده است.

گزارش منتخب التواريخ

در نیمه اوّل قرن چهاردهم، شیخ محمدهاشم خراسانی (م ۱۳۵۲ ق) در کتاب فارسی منتخب التواریخ،^[۲۴] ضمن این که مزار را متعلّق به رقیّه بنت الحسین(ع) معرّفی نموده، داستان آسیب دیدن قبر را با تفصیل بیشتری نقل می‌کند. متن گزارش او، چنین است:

و عالم جلیل، شیخ محمدعلی شامی ـ که از جمله علما و محصّلین نجف اشرف است ـ، به حقیر فرمود که جدّ اُمّیِ بلاواسطه من، جناب آقا سیّد ابراهیم دمشقی که نسبش منتهی می‌شود به سیّد مرتضی علم الهدی و سنّ شریفش علاوه بر نود بود و بسیار شریف و محترم بود، سه دختر داشتند و اولاد ذکور نداشتند. شبی دختر بزرگشان در خواب دید جناب رقیّه بنت الحسین(ع) را که فرمود: «به پدرت بگو به والى بگويد: آب افتاده ميان قبر و لحد من، و بدن من، در اذيّت است. بگو بيايد و قبر و لحد مرا تعمير كند».

دخترش به سیّد، عرض کرد. سیّد، از ترس حضرات اهل تسنّن، به خواب، اثری مترتّب ننمود. شب دوم، دختر وسطی سیّد، همین خواب را دید. باز به پدر گفت. ترتیب اثری نداد. شب سوم، دختر صغرای سیّد، همین خواب را دید و به پدر گفت. ایضا ترتیب اثری نداد. شب چهارم، خود سیّد، مخدّره رقیّه را در خواب دید که به طریق عتاب فرمودند که: «چرا والى را خبردار نكردى؟».

سیّد، بیدار شد. صبح رفت نزد والی شام و خوابش را به والی شام نقل کرد. والی، امر کرد علما و صلحای شام از سنّی و شیعه بروند و غسل کنند و لباس‌های نظیف در بر کنند. به دست هر کس قفل درب حرم مقدّسه باز شد، همان کس برود و قبر مقدّسه او را نبش کند و جسد مطهّره را بیرون بیاورد تا قبر مطهّر را تعمیر کند. بزرگان و صلحا از شیعه و سنّی، در کمال ادب غسل کردند و لباس نظیف در بر کردند. قفل به دست هیچ یک باز نشد، مگر به دست مرحوم سیّد. بعد که مشرّف میان حرم شدند، مِعوَل ^[۲۵] هیچ یک به زمین اثر نکرد، مگر معول سیّد ابراهیم. بعد، حرم را خلوت کردند و لحد را شکافتند. دیدند بدن نازنین مخدّره، میان لحد و کفن آن مخدّره مکرّمه، صحیح و سالم است؛ لیکن آب زیادی میان لحد جمع شده. پس سیّد، بدن شریف مخدّره را از میان لحد، بیرون آورد و روی زانوی خود نهاد و سه روز همین قِسم، بالای زانوی خود نگه داشت و متّصل گریه می‌کرد تا آن که لحد مخدّره را از بنیاد، تعمیر کردند. اوقات نماز که می‌شد، سیّد، بدن مخدّره را بر بالای شیء نظیفی می‌گذاشت. بعد از فراغ، باز بر می‌داشت و بر زانو می‌نهاد تا آن که از تعمیر قبر و لحد، فارغ شدند. سیّد، بدن مخدّره را دفن کرد و از معجزه این مخدّره در این سه روز، سیّد، نه محتاج به غذا شد و نه محتاج به آب و نه محتاج به تجدید وضو. بعد که خواست مخدّره را دفن کند، سیّد دعا کرد خداوند، پسری به او مرحمت نماید. دعای سیّد، مستجاب شد و در این سنّ پیری، خداوند به او پسری مرحمت فرمود، مسمّا به سیّد مصطفی.

بعد، والی، تفصیل را به سلطان عبد الحمید نوشت. او هم تولیت زینبیّه و مرقد شریف رقیّه و مرقد شریف اُمّ کلثوم و سَکینه را به او واگذار نمود و فعلاً هم آقای حاجی سیّد عبّاس پسر آقا سیّد مصطفی پسر آقا سیّد ابراهیم سابق الذکر، متصدّی تولیت این اماکن شریفه است. انتهی؛ و گویا این قضیّه در حدود سنه ۱۲۸۰ بوده است.

— شیخ محمّدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ: ص ۳۸۸

با توجّه به آنچه در این گزارش آمده که «بزرگان و علماى شيعه و سنّى، شاهد ماجرا بوده اند»، نکته قابل تأمّل، این است که با آن که انگیزه برای نقل و ثبت این گونه حوادث، فراوان است، هیچ کس جز متولّیان حرم، این حادثه مهم را نقل نکرده و شخصیتی مانند سیّد محسن امین، با این که در منطقه حضور داشته، در گزارش خود، اشاره‌ای به این ماجرا ننموده و درباره این بارگاه، تنها نوشته است:

رقیّه، دختر حسین (ع)، قبری به او منسوب است و مشهدی که در محلّه العماره دمشق، زیارتگاه است. خدا به درستی آن، آگاه‌تر است. میرزا علی اصغرخان [اتابک، امین السلطان]، وزیر اعظم ایران، به سال ۱۳۲۳ ق، آن را بازسازی کرده و در بالای در تاریخ بازسازی را حَک کرده‌اند که در آن، این اشعار آمده است:

بنابراین، بر پایه اسناد روایی و تاریخی نمی‌توان در باره موضوع این پژوهش، نظر قاطعی ارائه کرد؛ لیکن کراماتی که از این مزار نورانی دیده شده و می‌شود، مؤیّد اعتبار معنوی آن است و در هر حال، بی‌تردید، گرامیداشت این مکان منتسب به اهل بیت(ع)، لازم است، هر چند با عنایت به این که جزئیات مربوط به وفات رقیّه، در هیچ یک از منابع معتبر نیامده، ذکر مصائب او را باید به مصادری مستند نمود که به آن‌ها اشارت رفت و صحّت و سُقم مطالب را به عهده راوی نهاد.

جایگاه حضرت رقیه در سوگواری

اگرچه اختلافات تاریخی پیرامون ایشان هنوز هم در جریان است، اما در میان مردم و سوگواری محرم، حضرت رقیه جایگاه والایی دارد. شب سوم محرم را به روضه حضرت رقیه اختصاص داده‎اند. بسیاری از هیئت‎های عزاداری به نام ایشان است. نوحه‎ها و اشعار زیادی در رثاء وی سروده شده است. در برخی نوحه‎ها به کسانی که وجود ایشان را منکر می‎شوند، طعنه و کنایه زده شده است.

پانویس