مالک اشتر

مالک اشتر نخعی

اطلاعات یاران امامان
لقب	اشتر
خویشاوندان سرشناس	ابراهیم بن مالک اشتر
زادگاه	یمن
محل زندگی	یمن، کوفه
محل وفات/شهادت	۳۹ق. قلزم
نحوه وفات/شهادت	مسموم شدن؟ به دستور معاویه
مدفن	مصر
از یاران	امام علی(ع)
فعالیت‌های اجتماعی	عضو گروه شُرطةالخَمیس، فرمانده جنگی، از مخالفان عثمان، والی منصوب مصر

مالک بن حارث، معروف به اشتر متوفای ۳۹ق. از یاران ویژه امیر مؤمنان (ع) و از رؤسای نیرومند عراق و امیران لشکر امیر مؤمنان (ع) که در سیاست مردی دوراندیش و در جنگ فرماندهی توانمند بود.^[۱] او در جنگهایی از جمله جمل و صفین شرکت داشت و سرانجام از طرف امام علی (ع) به استانداری مصر منصوب شد ولی قبل از رسیدن به مصر به شهادت رسید. عهدنامه معروف مالک اشتر، پیمان‌نامه‌ای است که امام علی (ع) خطاب بدو هنگام فرستادنش به مصر نگاشت.

لقب

مالک بن حارث به اشتر معروف بود، زیرا در فتوحات روم تیری بر چشمش خورده و رگ چشمش را پاره کرد. از آن روز به بعد به وی مالک اشتر می گفتند.^[۲] ابن عساکر این حادثه را در جنگ یرموک می داند ^[۳]

نسب

نسب مالک اشتر طبق گفته ابن ابی الحدید چنین است: مالك بن حارث بن عبد یغوث بن مسلمة بن ربیعة بن خزیمة بن سعد بن مالك ابن نخع بن عمرو بن علة بن خالد بن مالك بن أدد.^[۴]

از یمن تا کوفه

تاریخ و مکان ولادت مالک اشتر، نامشخص است اما شکی نیست که وی در سرزمین یمن بزرگ شده است و سپس در سال ۱۱ یا ۱۲ق. (۶۳۲ یا ۶۳۳م.) از آنجا مهاجرت کرده است.^[۵] وی از امیران و از دلیران بزرگ و رئیس قومش بود و جاهلیت را درک كرد. در کوفه ساكن شد و از پشت او نسلی در كوفه زیستند. او در جنگ یرموک شرکت کرد، و در این جنگ بود كه چشم خود را از دست داد. او در یرموک 13 نفر از دشمنان را کشت. ^[۶]

اشتر در همه جا با علی (ع) بود. و در جنگ جمل، محمد بن طلحه را كشت. همه تذكره نویسان او را ستوده ‌اند. او را اشعاری است كه در منابع ثبت شده است.^[۷]

تدفین ابوذر

ابن ابی الحدید، سنی معتزلی، حدیثی را از ابوذر غفاری از پیامبر (ص) نقل می کند که بیان می‌کند که گروهی از مؤمنین بر جنازه ابوذر حاضر می‎شوند. از آنجا که مالک اشتر در میان گروهی بود که بر جنازه ابوذر در تبعیدگاه ربذه حاضر شدند و به غسل و کفن و دفن ابوذر پرداختند، ابن ابی الحدید این حدیث را شهادت قطعی از پیامبر (ص) بر مؤمن بودن مالک اشتر می‎داند و نتیجه می‎گیرد که مالک اشتر، طبق آنچه پیامبر (ص) فرموده است مؤمن است.^[۸] این گروه در نماز بر ابوذر، مالک را امام قرار داده و به وی اقتدا می کنند. ^[۹]

تبعید به شام و حمص

سعید بن عاص اموی والی عثمان در کوفه در بزمی شبانه گفته بود که سواد (مقصود منطقه «سواد عراق» است که دارای باغها و بستانها بوده است) بستان قریش و بنی امیه است. مالک اشتر و برخی دیگر در مقابل این سخن حاکم کوفه، واکنش شدید نشان دادند و با رئیس شرطه کوفه درگیر شدند. پس از این عمل، سعید بن عاص، مالک را به همراه ۹ نفر دیگر به دستور عثمان به شام تبعید کرد.^[۱۰]

طبق نقل ابن ابی الحدید، برخی از تبعیدشدگان به شام به همراه مالک اشتر از این قرارند: مالک بن کعب ارحبی، اسود بن یزید نخعی، علقمة بن قیس نخعی، صعصعة بن صوحان عبدی. با توجه به گفتگوهایی که در شام میان مالک و یارانش با معاویه پیش آمد، معاویه به عثمان نامه ای نوشت و عثمان خواستار برگرداندن آنها به کوفه شد. باز آنها در کوفه به سرزنش سعید بن عاص و عثمان پرداختند و سعید به عثمان گزارش داد و عثمان دستور داد که آنها را به حمص نزد عبدالرحمن بن خالد بن ولید بفرستد.^[۱۱]

طبق نقلی دیگر، خود معاویه بود که هنگام متوجه شدن اینکه برخی شامیان نزد این اشخاص می آیند از ترس اینکه مبادا سخنان اینها در آنها نیز اثر کند، مالک و یارانش را به حمص فرستاد. در اینجا، طبق نامه سعید بن عاص به عثمان، نام برخی از معترضان چنین نقل شده است: عمرو ابن زرارة، کمیل بن زیاد، مالک بن حارث (مالک اشتر) ، حرقوص ابن زهیر، شریح بن اوفی، یزید بن مکنف، زید بن صوحان، صعصعة بن صوحان، جندب بن زهیر.^[۱۲]

چنانکه ابن شبه (متوفای ۲۶۲ق.) گفته است، مالک و یارانش در حمص ماندند تا هنگامی که کوفیان تصمیم به اخراج سعید بن عاص از کوفه گرفتند و در این هنگام آنها به مالک و یارانش نامه نوشتند و بدین طریق آنها به کوفه برگشتند.^[۱۳]

حاکم کوفه

پس از بازگشت مالک به کوفه، بزرگان کوفه با وی پیمان بستند که سعید بن عاص را که آن هنگام به مدینه رفته بود، به کوفه راه ندهند. بدین طریق، مالک اشتر، والی کوفه شد و نماز جمعه را اقامه کرد و امامت سایر نمازها را به یکی از قاریان واگذار کرد و شخصی را برای اداره بیت المال تعیین نمود.^[۱۴]

پس از نامه نگاری عثمان و مالک اشتر، مالک به عثمان پیشنهاد داد که اگر عثمان، ابوموسی اشعری و حذیفه را حاکم کوفه نماید آنها بدین کار رضایت می دهند. بدین طریق، عثمان بدین دو نفر نامه نوشت و آنها را متولی امور کوفه نمود.^[۱۵]

حصر عثمان

هنگامی که گروه‌های معترض بر اعمال عثمان و کارگزارانش، در مدینه جمع شدند، مالک اشتر سرکرده کوفیان بود ولی هنگامی که کار به جایی رسید که کسی گمان نمی‌کرد چنان شود، و عثمان محاصره و تهدید به قتل شد، اشتر کناره گرفت، پس حکیم بن جبلة سرکرده بصری‎ها نیز کناره گرفت؛ ولی ابن عدیس و یارانش که مصری بودند به حصر عثمان پرداختند.^[۱۶]

اینکه مالک از کشندگان عثمان نبود از گفتگویی که میان وی و جریر بن عبدالله بجلی رخ داده است نیز روشن می شود. جریر از طرف امیرالمؤمنین(ع) برای گفتگو به شام رفته بود ولی بدون دستابی به توفیقی برگشته بود. در اینجا مالک به امیرالمؤمنین(ع) گفت: ای امیر مؤمنان! اگر بجای او مرا فرستاده بودی بهتر بود و.... جریر با شنیدن این سخنان گفت: بخدا سوگند اگر تو می رفتی تو را می‎کشتند چرا که پندار آنها بر این است که تو از کشندگان عثمانی.^[۱۷] لفظی که در این عبارت به «پندار» ترجمه شده است واژه «زعموا» است که به معنای گمان باطل است یعنی این گمان آنها باطل است. در حالی که اگر مالک، از کشندگان عثمان بود جریر باید می گفت که آنها «می دانند» تو از کشندگان عثمانی، و نه اینکه آنها گمان می کنند که تو از کشندگان عثمانی.

پس از کشته شدن عثمان، مالک اشتر گروه‌های مردم را به سوی بیعت با امام علی (ع) راهنمایی کرد.^[۱۸]

جنگهای امام علی (ع)

جمل

مالک اشتر در جنگ جمل، فرمانده میمنه (جناح راست) لشکر امیرالمؤمنین (ع) بود.^[۱۹] در این جنگ بود که اشتر با عبدالله بن زبیر که افسار شتر عایشه را به دست داشت، تن به تن جنگید به طوری که هر دو به زمین افتادند و اشتر روی عبدالله قرار گرفت و عبدالله فریاد می زد که اقتلونی و مالکا / اقتلوا مالکاً معی و یاران هر یک به کمکشان آمدند و یار خود را نجات دادند.^[۲۰]

در پایان جنگ جمل، مالک نزد عائشه آمد و گفت:

سپاس خدا را که ولی‌اش را یاری کرد و دشمنش را خوار ساخت. وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ ۚ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا (ترجمه: و بگو: «حق آمد و باطل نابود شد. آرى، باطل همواره نابودشدنى است.»)^{[اسراء–۸۱]}. عائشه! کار خدا را با خود چگونه دیدی؟

عائشه گفت: مادرت به عزایت نشیند، کیستی؟

مالک گفت: من فرزندت اشترم.

عائشه گفت: دروغ گفتی، مادر تو نیستم.

مالک گفت: هستی، هرچند ناخوش داری.

عائشه گفت: تو بودی که می خواستی خواهرم اسماء را عزادار فرزندش [یعنی عبدالله بن زبیر] کنی؟

مالک گفت: با معذرت از خدا و سپس از تو، بخدا سوگند! اگر گرسنگی سه روزم نبود تو را از او آسوده می‌کردم.^[۲۱]

پس از جدایی آنها مالک گفت:

در پایان جنگ، اشتر شتری گران را خرید و در عوض شتر عایشه که در جنگ پی شده بود به وی داد.^[۲۳]

صفین

مالک اشتر در جنگ صفین از فرماندهان لشکر امیرالمؤمنین (ع) بود و هنگامی که وی به قلب لشکر معاویه رسید و پیروزی لشکر امام علی (ع) مشخص شده بود یاران معاویه، به نیرنگ قرآن‎ها را بر سر نیزه کردند و یاران امام (ع) را به حکمیت قرآن فراخواندند. عده ای از لشکریان امام (ع) که شمار آنها را ۲۰۰۰۰ نفر نوشته اند فریب آنها را خوردند و دور امام (ع) حلقه زدند و از او خواستند که از اشتر بخواهد برگردد و گرنه امام (ع) را می‎کشند. هرچه امام (ع) آنها را نصیحت کرد که اینها نیرنگ و فریب است و اندکی مهلت دهید که پیروزی نزدیک است نپذیرفتند و اصرار کردند که بگو مالک اشتر برگردد. بدین طریق امام (ع) ناچار شد قاصدی (پیک) نزد مالک بفرستد و از او بخواهد که برگردد.

اشتر در آن روز که صبح لیلة الهریر بود مشرف بر لشکر معاویه شده بود که بدان داخل شود و لذا به قاصد که یزید بن هانی بود گفت: به او بگو اکنون هنگام تغییر مکان من نیست و امید دارم که خداوند به وسیله من پیروزی به ما بدهد؛ پس به من شتاب مده.

یزید بن هانی نزد امام (ع) برگشت و پیغام را رساند. در این هنگام معترضان به امام (ع) بدبین شدند و سوگند خوردند که تو پیغام داده‌ای که مالک به جنگ ادامه دهد. حضرت بدان‌ها گفت: شما دیدید در حضور خود شما آشکارا به او گفتم به مالک چه بگوید و شما شنیدید. گفتند: پس باز به مالک پیغام بده که برگردد و گرنه تو را عزل می‎کنیم. در اینجا امام (ع) به یزید بن هانی گفت که به مالک بگو برگردد که فتنه شده است. پس او نزد مالک آمد و او را خبر داد. مالک از او پرسید: بخاطر بلند شدن این مصحف‎ها؟ گفت: بله. مالک گفت: بخدا سوگند هنگامی که بلند شدند دانستم که مایه اختلاف و تفرقه می‌شوند ولی رواست که این موقعیت نزدیک پیروزی را رها کنیم؟ یزید گفت: آیا دوست داری در اینجا پیروز شوی و امیرالمؤمنین در آنجا به دشمن تسلیم شود؟ مالک گفت: سبحان الله، بخدا سوگند دوست ندارم چنین شود. یزید گفت: آنها به او گفته اند که یا مالک برمی گردد یا اینکه تو را می‌کشیم همچنانکه عثمان را کشتیم، یا اینکه تو را به دشمنت تحویل می‎دهیم.

بدین طریق اشتر از میدان جنگ برگشت. پس از برگشت به گفتگو با مخالفان پرداخت و آنها را سرزنش کرد و با یکدیگر شدند به طوری که امام (ع) به آنها نهیب زد و آنها از درگیری دست کشیدند. وی از مخالفان حکمیت بود اما چون امام (ع) پذیرفته بود از وی پیروی کرد.^[۲۴]

سفر به مصر و شهادت اشتر

مالک اشتر پس از بازگشت از جنگ صفین به جزیره برگشت و چون اوضاع مصر آشفته شد، امیرالمؤمنین (ع) اشتر را که آن روز در نصیبین بود فراخواند و او را به حکومت مصر منصوب کرد.^[۲۵] چون جاسوس‌های معاویه خبر استاندار مصر شدن اشتر را به وی رساندند، دانست که اگر پای اشتر به مصر برسد فتح مصر -که آن هنگام، محمد بن ابی بکر استاندارش بود- دشوارتر می‎شود. لذا وی برای یکی از خراج دهندگان پیغام فرستاد که اشتر فرماندار مصر شده است و اگر او را بکشی تا زنده‎ام و زنده‎ای از تو خراج نمی‎گیرم. بدین طریق چون اشتر به قلزم رسید آن مرد که آنجا منطقه‎اش بود به استقبال اشتر آمد و خوش و بش کرد و اشتر را دعوت به اقامت و استراحت در آنجا کرد و غذایی برایش آورد. چون اشتر غذا خورد، شربت عسلی را که در آن زهر ریخته بود به او نوشاند و بدین طریق مالک اشتر درگذشت.^[۲۶]

ابن ابی الحدید می گوید: مالک در سال ۳۹ق هنگام سفر به مصر جهت اداره آنجا از طرف علی علیه السلام، درگذشت. همو درباره درگذشت مالک می‎نویسد: گفته شده است که سم داده شد؛ و گفته شده است که این درست نیست بلکه مرگش طبیعی بود.^[۲۷] نویسنده الغارات (متوفای ۲۸۳ه.ق.) روایاتی گوناگون را از نحوه مسموم شدن مالک توسط معاویه نقل کرده است.^[۲۸]

علقمه بن قیس نخعی می گوید: [امام] علی (ع) [در مرگ مالک] پیوسته دریغ و اندوه می‌خورد چندان‎که گمان کردیم فقط او مصیبت دیده است و نه ما [قبیله نخع]، و این اندوه، روزهایی در چهره‌اش آشکار بود.^[۲۹]

در کلام دیگران

امیرالمؤمنین (ع)

امام علی (ع) هنگام فرستادن مالک اشتر به مصر، در نامه ای خطاب به مصریان مالک را برای آنها چنین توصیف می کند:

«...من بنده‏ ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستاده ‏ام كه در ایام ترس چشم بر هم نمی‎نهد و از بیم مصائب، از دشمن نمی‏‎هراسد و بر تبهكاران از آتش سخت‎تر است. او مالك بن حارث از تبار مذحج است، به او گوش فرا دهید و از فرمانش اطاعت كنید، چه او شمشیری از شمشیرهای خداوند است. قوی ضربت و تیز دم است. اگر گسیلتان دارد بكوچید و اگر فرمان به ماندن دهد بمانید، چرا كه اگر اقدام كند یا از اقدام دست بدارد به امر من است. من شما را بداشتن او بر خود مقدم داشته‎‏ام. چه، از خلوص او به شما و سرسختی او در برابر دشمن شما آگاهم... ».^[۳۰]

چون خبر مرگ اشتر به امیر المؤمنین (ع) رسید فرمود:

«مالك! مالك چه بود! به خدا اگر كوه بود كوهی بود جدا از دیگر كوهها و اگر سنگ بود سنگی بود خارا كه سم هیچ ستور به ستیغ آن نرسد و هیچ پرنده بر فراز آن نپرد.» ^[۳۱]

و باز گفته اند که امام، بعد از مرگ مالک، چنین گفت:

«خدا رحمت کند مالک را، او برایم چنان بود که من برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم.» ^[۳۲]

معاویه

معاویه چون از مرگ مالک آگاه شد خطاب به مردم گفت: «اما بعد، علی را دو دست بود یكی در صفین بریده شد و آن عمار بن یاسر بود و دیگری امروز كه مالك اشتر است ».^[۳۳]

ابن ابی الحدید

وی سوارکاری شجاع، رئیس (قبیله)، و از بزرگان شیعه بود که در دوستی و یاری امیرالمؤمنین علیه السلام، ثابت قدم بود.^[۳۴] «مالک نرمش را با خشونت جمع می‌کرد. در جای سخت‌گیری، سخت می‌گرفت، و در جای نرمی، مدارا می‌کرد».^[۳۵]

در حضور معاویه

در مجلس معاویه اسم مالک اشتر آورده‎شد مردی از نخع در آنجا حاضر بود گفت ساکت باشید درباره کسی صحبت می کنید که شهادتش باعث ذلت اهل عراق و حیاتش باعث ذلت اهل شام بود، معاویه در مقابل این حرف سکوت اختیار کرده و چیزی نگفت. ^[۳۶]

فرزندان و نسل

• ابراهیم فرزند مالک از یاران مختار ثقفی در انتقام از کشندگان امام حسین(ع) بود.^[۳۷]
• نعمان بن ابراهیم بن مالک اشتر ^[۳۸]
• محمد بن مالک بن ابراهیم بن مالک اشتر ^[۳۹] از محدثین
• جعفر بن محمد بن عبدالله بن قاسم بن ابراهیم بن مالک اشتر از محدثین ^[۴۰]
• ابی الحسین، ورام بن ابی فراس عیسی بن ابی النجم، بن ورّام ابن حمدان بن خولان بن إبراهيم بن مالك اشتر.
• ابوالقاسم النخعی الکوفی الفقیه، معروف به ابن کاس، از نسل مالک اشتر ^[۴۱]