ابوذر غفاری

جُندب بن جُناده بن سفیان الغِفاری معروف به ابوذر غِفاری از بزرگان صحابه پیامبراکرم (ص) و یاران امام علی (ع) و یکی از ارکان اربعه اسلام بود. وی از دوست‌داران راستین پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بود که دارای صفات، فضائل و مناقب فراوان نزد شیعه و سنی است. اعتراض‌های ابوذر به کارهای عثمان خلیفه سوم، سبب تبعید وی به شام و سپس به ربذه شد که سرانجام در همانجا درگذشت.

ولادت، نسب و اوصاف ظاهری

ابوذر بیست سال پیش از ظهور اسلام، در خانواده‌ای از طایفه غِفْار که از طوایف اصیل عرب به شمار می‌رود به دنیا آمد.^[۱] پدرش «جناده» از فرزندان غفار و نام مادرش «رمله بنت الوقیعه» از طایفه بنی غفار بن ملیل بود.^[۲] مورّخان می‌گویند در نام پدر ابوذر اختلاف است و از یزید، جندب، عشرقه، عبدالله و سکن نیز نام برده اند.^[۳]

ابن حجر عسقلانی می نویسد: ابوذر مردی بلند قامت، گندمگون و لاغر اندام بود.^[۴] ابن سعد او را فردی بلند بالا با مو و ریش‌های سفید معرفی می‌کند.^[۵] ذهبی می‌گوید: ابوذر، مردی درشت و قوی هیکل با ریش‌های انبوه بود.^[۶]

اسماء و القاب

او را به واسطه نام فرزندش (ذَر)، کنیه ابوذر داده‌اند؛ و بیشتر از نزد همه با این کنیه شناخته می‌شود اما نام اصلی او مورد اختلاف است و در کتب تاریخی، نام‌های مختلفی مانند «بدر بن‌ جندب» ، «بریر بن‌ عبدالله» ، «بریر بن جناده»، «بریره بن‌ عشرقه» ، «جندب بن‌ عبدالله»، «جندب بن‌ سکن» و «یزید بن‌ جناده» اشاره شده است.^[۷] اما آنچه مشهور و صحیح به نظر می‌رسد «جندب بن ‌یزید» است.^[۸]

همسر و فرزند

بنابر آن چه در منابع آمده، او فرزندی به اسم «ذَرْ» داشته و کلینی روایتی را نقل می‌کند که در باب وفات ذَر آمده است.^[۹] همسرش را نیز «امّ‌ ذر» گفته‌اند.^[۱۰]

اسلام

وی از سابقان و پیشتازان اسلام است.^[۱۱] به گفته برخی، ابوذر قبل از اسلام نیز یکتاپرست بود و سه سال پیش از بعثت پیامبر (ص) خدا را می‌پرستید.^[۱۲] ابن حبیب بغدادی، او را از جمله کسانی می داند که شراب و ازلام را در عصر جاهلیت حرام می‌دانسته‌اند.^[۱۳] وی پس از ظهور اسلام جزء اولین نفرات ایمان‌آورنده به رسول اکرم(ص) بود. روایت است که ابوذر گفت: من چهارمین نفر بودم که نزد پیامبر(ص) رفتم و بدو گفتم: سلام بر تو ای رسول خدا! شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و شهادت می دهم که محمد بنده او و فرستاده اوست. پس خوشحالی را در چهره رسول خدا(ص) دیدم.^[۱۴]

ابن عباس، اسلام ابوذر را این گونه روایت می‌کند: هنگامی که ابوذر از بعثت پیامبر(ص) در مکه آگاه گردید، به برادرش انیس گفت: به آن سرزمین برو و مرا از علم این مرد که گمان می‌کند او را از آسمان، اخباری می‌رسد آگاه‌ساز و سخنانش را گوش کن و نزد من برگرد. برادر به مکه رسید، سخنان پیامبر (ص) را شنید و نزد ابوذر بازگشت. سپس ابوذر به مکه رفت و به جستجوی پیامبر(ص) برآمد. ابوذر گفت: چون صبح فرا رسید به همراه امام علی (ع) راهی خانه پیامبر (ص) شدیم.^[۱۵]

ماجرای اسلام ابوذر در منابع شیعی به گونه‌ای دیگر روایت شده است. کلینی در روایتی از امام صادق (ع)، اسلام آوردن ابوذر را در ضمن ماجرای شگفتی نقل می کند.^[۱۶]

فضائل و مناقب ابوذر

پیامبر (ص) خطاب به او می‌فرماید: مرحبا یا ابوذر! تو از ما اهل بیت هستی.^[۱۷] و یا در جایی دیگر درباره او می‌فرماید: آسمان بر کسی سایه نیفکنده و زمین، احدی را نپرورانده که راستگوتر از ابوذر باشد.^[۱۸] رسول خدا (ص) در روایتی دیگر، ابوذر را در زهد و فروتنی مانند عیسی بن مریم (ع) توصیف کرده است.^[۱۹]

از امام علی (ع) درباره ابوذر سؤال شد. امام (ع) فرمود: او دارای علمی است که مردم از آن عاجزند و بر آن تکیه زده در حالی که از آن چیزی کم نمی‌شود.^[۲۰] امیر مؤمنان (ع) ، ابوذر را از افرادی می‌داند که بهشت مشتاق آنان است.^[۲۱]

امام باقر (ع) می‌فرماید: پس از رسول خدا (ص) همه افراد مرتد شدند و دست از علی (ع) کشیدند مگر سه نفر؛ سلمان، ابوذر و مقداد. برای عمار هم تردیدی عارض شد اما برگشت.^[۲۲]

امام صادق (ع) درباره عبادت ابوذر فرمود: بیشترین عبادت ابوذر تفکر بود... آن قدر از ترس خدا گریه کرد تا چشمانش مجروح شد.^[۲۳] امام صادق (ع) در روایتی دیگر فرمود: ابوذر گفت سه چیز را که مردم با آن دشمن هستند را دوست دارم؛ مرگ، فقر، بلا. امام (ع) در ادامه می‌فرماید: مراد ابوذر این است که مرگ در اطاعت خدا بهتر است از زندگی در معصیت خداوند و بلا در طاعت خدا محبوب‌تر از صحت در نافرمانی خدا و فقر در طاعت خدا بهتر از بی‌نیازی در معصیت خداوند است.^[۲۴]

در منابع شیعی، ابوذر غفاری یکی از ارکان اربعه در اسلام در میان سلمان، مقداد و عمار ذکر شده است.^[۲۵] شیخ مفید حدیثی را از امام کاظم (ع) روایت می‌کند که در روز قیامت، منادی ندا می‌دهد کجایند حواریان رسول خدا که پیمان‌شکنی نکردند؟ پس سلمان، مقداد و ابوذر از جا بر می‌خیزند.^[۲۶]

آقا بزرگ تهرانی، دو کتاب «اخبار أبی ذرّ» تألیف ابو منصور ظفر بن حمدون بادرائی^[۲۷] و «أخبار أبی ذر الغِفاری و فضائله» اثر شیخ صدوق^[۲۸] را در باب احوالات و فضائل ابوذر نام می‌برد.

سید علیخان مدنی درباره ابوذر می‌نویسد: وی از عالمان بزرگ و زاهدان والامقام بود که در سال، چهارصد دینار بخشش می‌کرد و چیزی را نمی‌اندوخت.^[۲۹]

بحرالعلوم، ابوذر را یکی از حواریونی می‌داند که بر روش سیدالمرسلین حرکت کرد و در ذکر مناقب اهل بیت (ع) و مثالب دشمنان آنان سرسخت بود.^[۳۰]

ابونعیم اصفهانی نیز می‌گوید: ابوذر پیامبر اسلام (ص) را خدمت کرد و اصول را یاد گرفت و غیر آن را کنار گذارد...وی ترک کننده رباخواری قبل از نزول شریعت اسلام و احکام الهی بود. در راه حق، سرزنش ملامت‌گران بر وی فائق نمی‌آمد و قدرت حکّام، او را به خواری نمی‌افکند.^[۳۱]

دوستی با امام علی (ع)

اربلی روایتی را نقل می کند که ابوذر، علی (ع) را وصی خویش قرار داد و گفت: به خدا قسم به امیرالمؤمنینِ بر حق وصیت کردم. به خدا قسم او بهاری است که در او آرامش است هر چند از شما جدا گردیده و حقش در خلافت غصب شده باشد.^[۳۲] ابن ابی الحدید نیز می گوید: ابوذر در ربذه به ابن رافع گفت که به زودی فتنه ای رخ خواهد داد، از خدا بترسید و از علی بن ابی‌طالب (ع) حمایت کنید.^[۳۳] این دوستی و علاقمندی به علی بن ابیطالب (ع) تا آن جا بود که در تشییع شبانه پیکر فاطمه زهرا (س) شرکت کرد.^[۳۴]

در زمان خلفاء

ابوذر در دفاع از حق امام علی(ع) بر ولایت در آغاز از بیعت با ابوبکر سرباز زد.^[۳۵]

وی در زمان خلیفه دوم از کسانی بود که به دستور عمر درباره منع نگارش حدیث بی‌اعتنا بود و می گفت: والله اگر شمشیری را بر دهانم نهند تا از پیامبر خدا (ص) نقل روایت نکنم، تحمل بُرندگی شمشیر را بر ترک سخن رسول خدا(ص) ترجیح خواهم داد.^[۳۶] به دلیل نقل حدیث بود که ابوذر با چند نفر دیگر در زمان عُمَر زندانی شدند.^[۳۷]

تبعید به شام
بنابر نقل ابن ابی الحدید، علت تبعید ابوذر به شام در پی بخشش مبالغ بیت المال به مروان بن حکم، زید بن ثابت و دیگران توسط عثمان بود. وی می گوید: ابوذر در کوچه و خیابان فریاد می زد و اعتراض می‌کرد تا اینکه عثمان، او را از مدینه اخراج و به شام تبعید کرد.^[۳۸]

وی در شام به کارهای معاویه اعتراض می کرد. روزی معاویه، ۳۰۰ دینار را برایش فرستاد. ابوذر به آورنده پول گفت: اگر این سهم امسال من از بیت المال است که تاکنون نداده‌اید، می پذیرم ولی اگر پاداش است نیازی بدان ندارم، و آن را پس فرستاد. هنگامی که معاویه کاخ خضراء [سبز] را در دمشق بنانهاد ابوذر گفت: ای معاویه! اگر این کاخ از پول خداست خیانت است و اگر از پول خودت است اسراف است.

بدین طریق در شام دائماً به معاویه می گفت: بخدا سوگند! کارهایی را کرده‌ای که من آنها را نمی‌شناسم؛ بخدا سوگند! این کارها نه در کتاب خدایند و نه در سنت پیامبرش (ص)؛ من حقی را می بینم که خاموش می شود؛ باطلی را می بینم که زنده می شود و راستگویی را می بینم که تکذیب می شود.... تا اینکه روزی معاویه پس از شنیدن سخنان ابوذر دستور بازداشت وی را صادر کرد و وی را دشمن خدا و دشمن رسول خدا خواند. ابوذر نیز در پاسخ گفت: من نه دشمن خدایم و نه دشمن رسول خدا، بلکه تو و پدرت دشمن خدا و رسول خدایید، به ظاهر اسلام آوردید و کفرتان را در دل نهفتید و قطعاً رسول خدا(ص) تو را لعن کرد و چندین بار تو را نفرین کرد که سیر نشوی. معاویه گفت: من آن شخص نیستم. ابوذر گفت: چرا تو همو هستی؛ رسول خدا(ص) به من گفت، در حالی که بر او می گذشتم و خودم شنیدم که می گفت: خدایا او [معاویه] را لعن کن و سیرش نکن مگر با خاک. در اینجا معاویه دستور زندانی کردن او را صادر کد.^[۳۹]

همچنین گفته اند وی در شام، مردم را به فضایل پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) او توصیه می‌کرد. معاویه، مردم را از مجالست با وی نهی کرد، و به عثمان نامه نوشت و وی را از اعمال و سخنان ابوذر آگاه ساخت. معاویه پس از پاسخ عثمان، ابوذر را به مدینه روانه کرد.^[۴۰]

تبعید به ربذه
ابوذر در مدینه با عثمان دیدار کرد. او دینارهای خلیفه را قبول نکرد و به انتقاد از حکومت پرداخت. عثمان نیز آن را تاب نیاورد و وی را با بدترین حالت به ربذه تبعید کرد. شرح حال گفتگو بین ابوذر و عثمان و تبعید به ربذه در بسیاری از کتب تاریخی آمده است.^[۴۱]

عثمان هنگام تبعید ابوذر به ربذه دستور داد کسی او را مشایعت نکند و با او سخن نگوید، و امر کرد مروان بن حکم او را از مدینه بیرون کند. بدین طریق، کسی جرأت همراهی او را نداشت؛ با این حال، امام علی(ع) و برادرش عقیل و حسن و حسین(علیهماالسلام) و عمار یاسر برای مشایعت او حاضر شدند و او را بدرقه نمودند.^[۴۲]

وفات

ابوذر در ذی‌الحجه سال ۳۲ هـ ق و در زمان خلافت عثمان در ربذه از دنیا رفت.^[۴۳] ابن کثیر می‌نویسد: به هنگام مرگ جز همسر و فرزندش کسی نزد او نبود.^[۴۴] زرکلی می گوید: وی در حالی از دنیا رفت که در خانه‌اش چیزی نبود که او را کفن کنند.^[۴۵] مهران بن میمون نقل می‌کند: آن چه را من در خانه ابوذر دیدم بیشتر از دو درهم نمی‌ارزید.^[۴۶]

نقل شده است هنگامی که ام‌ذر گریه می‌کرد و به همسرش می‌گفت: تو در بیابان می‌میری و من پارچه‌ای ندارم تا تو را کفن کنم؛ ابوذر به وی گفت: گریه نکن و خوشحال باش. چرا که روزی رسول خدا (ص) در بین افرادی که من نیز در میان آنان بودم فرمود: یکی از شما در بیابان می‌میرد و جماعتی از مؤمنین او را به خاک می‌سپارند. حال تمام افرادی که آن روز با من بودند در شهر و میان مردم جان سپرده‌اند و گفته پیامبر (ص) درباره من است.^[۴۷]

پس از این، عبدالله بن مسعود و برخی از یاران بافضیلتش (از جمله: حجر بن ادبر، مالک اشتر، و جوانانی از انصار) اتفاقاً از آنجا گذشتند، و به تغسیل و تکفین او پرداختند و عبدالله بن مسعود بر پیکرش نماز خواند.^[۴۸] طبق تاریخ یعقوبی، حذیفه بن یمان (از بزرگان صحابه) نیز در میان تدفین کنندگان ابوذر بوده است.^[۴۹]

بنا بر نقل تمامی منابع، قبر ابوذر در ربذه است.