حارث بن عبدالله همدانی

حارث‌بن عبداللّه همْدانی، یا حارث اعور، تابعی کوفی، از اصحاب امام علی (ع) و از نخستین بیعت‌کنندگان با ایشان در مدینه بوده بود. حارث اعور احادیث و خطبه‌های امیرمؤمنان (ع) را می‌ نوشت و به نوشته شوشتری، او نخستین گردآورنده خطبه‌های امام علی (ع) است.

روایات بسیاری به نقل از حارث در کتاب‌های شیعه و اهل سنّت آمده است. وی از امام علی(ع)، عبدالله بن مسعود و زید بن ثابت حدیث نقل کرده و بسیاری از او حدیث نقل کرده‌اند. ذهبی از حارث با عناوینی چون علامه، فقیه، امام و کثیرالعلم یاد کرده است.

زندگی‌نامه

نسب

نسب کامل وی حارث‌بن عبداللّه‌بن کعب‌بن اسدبن خالد (یخلُد) بن حوث است.^[۱] نام او را حرث نیز نقل کرده‌اند.^[۲] در برخی منابع نام پدر وی عبید آمده است.^[۳]

حارث به شاخه حوث از قبیله هَمدان منسوب است.^[۴] برخی نیز او را خارَفی/ خارِفی دانسته‌اند،^[۵] که ظاهراً تصحیف حوثی است.^[۶] قبیله همدان از قبایل یمنی بودند که پس از تأسیس شهر کوفه در سال ۱۷ ه.ق. به این شهر کوچانده شدند و در آنجا سکنا گزیدند؛ ^[۷] ازاین‌رو، تا پیش از این زمان، اطلاعی از زندگی حارث در دست نیست.

کنیه

کنیه حارث، ابوزهیر بود ^[۸] و چون فقط یک چشم داشت به اَعوَر شهرت یافت.^[۹] در منابع گاه از حارث اعور، بدون ذکر نام پدرش، یاد شده که موجب گردیده است برخی رجالیان او را حارث‌بن قیس، برخی حارث‌بن عبداللّه و برخی حارث‌بن غیث بدانند، هر چند که به احتمال زیاد، حارث اعور همان حارث‌ بن عبداللّه اعور است.^[۱۰]

خاندان و فرزندان حارث

از خاندان و فرزندان حارث اطلاع دقیقی در دست نیست. ابن‌عساکر،^[۱۱] به نقل از واقدی، از فردی به نام عبدالرحمان‌بن حارث‌بن عبداللّه همدانی کوفی یاد کرده که در سال ۴۳ هجری، به همراه عبدالرحمان‌ بن خالد بن ولید، در فتوحات شرکت داشته و چون از خبره‌ترین افراد در حساب بوده است، او را بر کار غنایم گمارده بودند. او سهمی را که از غنایم برایش در نظر گرفته بودند نپذیرفت. ظاهرآ این فرد پسر حارث بوده و اوصافی که از او ذکر شده، از جمله اینکه بر علم حساب تسلط داشته، شاهدی بر این مدعاست.

همچنین سعید بن عمرو (برادرزاده حارث) یکی از راویان وی بوده است.^[۱۲] یکی از نوادگان او، به نام حارث‌بن محمدبن حارث، نیز از راویان شیعه بوده است.^[۱۳] شیخ بهائی و پدر وی، که از نسل حارث بوده‌اند، به حارثی و همْدانی ملقب شده‌اند.

وفات

حارث اعور در سال ۶۵، در دوران عبدالله بن زبیر، در کوفه درگذشت.^[۱۴] بنا به وصیت حارث، عبداللّه‌ بن یزید خطمی (عامل ابن‌زبیر در کوفه) بر پیکر وی نماز گزارد.^[۱۵] این امر می‌تواند حاکی از همراهی حارث با زبیریان و اعتراض او به امویان باشد.

جایگاه علمی

ذهبی^[۱۶] از حارث با عناوینی چون علامه، فقیه، امام و کثیرالعلم یاد کرده است.^[۱۷] حارث را حاذق در علم حساب و نیز فرایض (نحوه محاسبه و تقسیم ترکه میت میان ورثه) دانسته^[۱۸] و حافظه‌اش را ستوده‌اند.^[۱۹] یعقوبی^[۲۰]او را در زمره اصحاب دانشمند علی (ع) برشمرده و ابن‌سیرین او را در شمار پنج عالم و فقیه سرشناس کوفه نام‌برده است.^[۲۱] همچنین او را از اصحاب ابن مسعود دانسته‌اند.^[۲۲]

در علم حدیث

حارث از امیر مؤمنان (ع)، عبدالله بن مسعود و زید بن ثابت حدیث نقل کرده است.^[۲۳] شیخ طوسی^[۲۴] نام حارث را در میان اصحاب امام حسن (ع) نیز آورده است. در تفسیر فرات کوفی^[۲۵] نیز روایتی از وی به نقل از امام حسین (ع) آمده است. ابواسحاق سَبیعی همْدانی، ضحاک‌ بن مزاحم، عامر شَعْبی، عطاء بن ابی‌رباح و سعیدبن عمرو (برادرزاده حارث) از او حدیث نقل کرده‌اند.^[۲۶] در منابع اهل‌سنّت گفته شده است که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) از حارث اعور درباره احادیث پدرشان سؤال می‌کردند. ^[۲۷] ابن شاذان ^[۲۸] به نقد این گزارش‌ها پرداخته است. ابن‌ سعد^[۲۹] نام حارث را در طبقه نخست تابعین کوفه آورده است.

راویان از او

روایات بسیاری به نقل از وی در کتاب‌های شیعه و اهل سنّت آمده است. این روایات، که عمومآ به نقل از امام علی (ع) است، موضوعات و مباحث مختلف اعتقادی، احکام فقهی، تفسیر و اخلاق را در برمی‌گیرد. مدرسی طباطبائی^[۳۰] فهرستی از منابعی را که روایات حارث در آن‌ها نقل شده، فراهم آورده است. علاوه بر مُسنَد ابن‌حنبل و سنن دارِمی، در چهار کتاب از کتب شش‌گانه اهل سنّت از وی حدیث نقل شده است.^[۳۱]

مهم‌ترین راوی حارث اعور، ابواسحاق سبیعی است. به گفته ابن‌حنبل، ابواسحاق پس از درگذشت حارث با بیوه او ازدواج کرد و به این ترتیب به کتاب‌ها و نوشته‌های حدیثی حارث دست یافت.^[۳۲] از همین‌رو در منابع اهل سنّت آمده که ابواسحاق فقط چهار روایت از حارث شنیده^[۳۳] و بقیه را از نگاشته‌های او نقل کرده است،^[۳۴] همچنان‌که روایات خِلاس‌بن عمرو هَجَری^[۳۵] و عبدالاعلی‌بن عامر ثعلبی^[۳۶] از امام علی (ع) را برگرفته از کتاب حارث می‌دانند.^[۳۷] در شماری از روایات، ابواسحاق سبیعی به واسطه دیگران از حارث روایت کرده که حاکی از شفاهی بودن است نه نقل از کتاب حارث ^[۳۸] سلسله سند «ابواسحاق از حارث از علی (ع) زنجیره حدیثی مشهوری است که برخی جاعلان، خصوصآ عثمانیه در مناظرات فرقه‌ای خود با شیعیان، از این شهرت سود جسته و مطالب مجعول خود را با آن رواج داده‌اند. ^[۳۹]

به‌جز سبیعی، راویان بسیاری از طریق حارث روایات امام علی (ع) را شنیده‌اند، که از آن جمله‌اند ابراهیم‌بن یزید نخعی و سعید بن فیروز ابوالبختری.^[۴۰]

نزد علمای رجال

برخی منابع رجالی اهل سنّت، حارث را در شمار ثقات آورده‌اند؛^[۴۱] اما برخی وی را ضعیف دانسته و در وثاقتش تردید کرده‌اند.^[۴۲]

مهم‌ترین عامل جرح حارث، عبارات عامربن شراحیل شعبی، تابعی معاصر حارث، است که با اینکه از حارث روایت کرده، تأکید نموده که وی کذاب است.^[۴۳] چنان‌که گفته شده بخاری و مسلم‌ بن حجاج، به دلیل طعن شعبی بر حارث، روایات او را نیاورده‌اند.^[۴۴] درباره این‌گونه اظهارنظرهای شعبی و در عین حال نقل روایت او از حارث، توجیهاتی آورده‌اند، از جمله اینکه حارث در نقل دروغ نمی‌گفته بلکه «عقاید نادرست» داشته^[۴۵] یا اینکه در سخنان روزمره دروغ می‌گفته اما در نقل حدیث و راست‌گو بود^[۴۶] یا اینکه به سهو دروغ می‌گفته است نه به عمد.^[۴۷] گفتنی است که شعبی، عثمانی‌مذهب و با عقیده به امامت علی (ع) و حتی موالات آن حضرت مخالف بوده است. ^[۴۸]

ابن عبدالبر^[۴۹] تصریح کرده که از حارث دروغی گزارش نشده است؛ اما وی به سبب محبت شدیدش به حضرت علی (ع) و تفضیل او بر دیگران، مورد ملامت بوده و از همین‌رو شعبی او را تکذیب کرده، چرا که شعبی معتقد به تفضیل ابوبکر بوده و او را اولین ایمان‌آورنده به پیامبر اکرم (ص) می‌دانسته است.

عبدالعزیزبن محمد حسینی غماری، از علمای معاصر مراکش، دو کتاب الباحث عن علل الطعن فی الحارث (قم ۱۴۲۰) و بیان نَکث الناکث المُتَعَدی بتضعیف الحارث (قم ۱۴۲۰) را در اثبات وثاقت حارث اعور و رد شبهات وارد شده در این باره نگاشته است.

فعالیت‌های علمی

سخنان حارث درباره یادگیری قرآن

عباراتی مبهم از حارث درباره یادگیری قرآن نقل شده است، مانند اینکه «من قرآن را در سه سال و وحی را در دو سال آموختم» (تعلّمت القرآن فی ثلاث سنین و الوحی فی سنتین)؛^[۵۰] یا در پاسخ به کسی که گفته بود قرآن را در دو سال آموخته است، گفته بود: «قرآن آسان است، وحی دشوارتر است» (القرآن هَینٌ، الوحی اَشدُّ).^[۵۱] این عبارت، به سبب ابهام، در کتاب‌های غریب‌الحدیث بررسی و از آن تفاسیر مختلفی شده است. برخی مقصود از قرآن را قرائت قرآن و مقصود از وحی را کتابت آن دانسته‌اند،^[۵۲] اما شوشتری^[۵۳] مراد از وحی را تفسیر و شأن نزول آیات قرآن، و سید محسن امین^[۵۴] وحی را حدیث معنا کرده‌اند.

کتابت خطبه‌ها و احادیث

حارث اعور احادیث و خطبه‌های امیرمؤمنان (ع) را مکتوب می‌کرده است.^[۵۵] به نوشته شوشتری،^[۵۶] او نخستین گردآورنده خطبه‌های امام علی (ع) است. در گزارشی آمده است که حارث به تشویق حضرت علی (ع) اوراقی خرید و پس از آن، علوم و احادیث بسیاری از آن حضرت در آن نوشت.^[۵۷]

آثار منسوب

• صحیفه حارث: در منابع از حارث به عنوان صاحب کتب یاد شده و به کتاب^[۵۸] یا صحیفه^[۵۹] حارث اشاره شده است.
• کتاب المسائل آلتی أخبر بها أمیرالمؤمنین الیهودی نیز به حارث اعور منسوب است. به گفته شیخ طوسی،^[۶۰] عمروبن میمون مطالب این کتاب را به واسطه ابواسحاق سَبیعی از حارث از امام علی (ع) نقل کرده است. متن این رساله را ابن‌بابویه با سندی دیگر در کتاب خصال^[۶۱] آورده است. در این رساله، ماجرای پرسش سرکرده یهودیان از امام علی (ع) درباره اینکه آیا وی وصی پیامبر اکرم (ص) است، آمده و این وصایت و شرایط و مراحل آن اثبات شده است.^[۶۲]

فعالیت‌های سیاسی

ارتباط وی با امیرالمؤمنین (ع)

حارث از اصحاب خاص امام علی (ع) ^[۶۳] و از نخستین بیعت‌کنندگان با وی در مدینه بوده ^[۶۴] و آن حضرت وی را در زمره ده یار معتمد خود برشمرده است.^[۶۵] ابن‌قتیبه^[۶۶] نیز نام حارث را در صدر اسامی شیعیان آورده است. از او به عنوان پرچمْدارِ (صاحب رایة) علی (ع) نیز یاد شده است؛^[۶۷] همچنین گفته‌اند که حضرت علی (ع) هنگام فراخواندن لشکریان خود، از حارث می‌خواست که آنان را فرا بخواند.^[۶۸]

حارث محبت و علاقه ویژه‌ای به علی (ع) داشته^[۶۹] تا جایی که ابن‌حِبّان^[۷۰] او را از شیعیان تندرو دانسته است. در منابع شیعی گزارش گفتگوی وی و علی (ع) در این باره نقل شده است.^[۷۱] براساس روایتی، حارث محبت و شیفتگی فراوان خود را به حضرت علی (ع) ابراز کرده و حضرت نیز در پاسخ فرموده است: «هر بنده‌ای که مرا دوست داشته باشد در هنگام مرگ مرا به گونه‌ای که دوست دارد، می‌بیند و کسی که مرا دشمن بدارد، در هنگام مرگ مرا به گونه‌ای که دوست ندارد، می‌بیند». ^[۷۲] سیداسماعیل‌بن محمد حِمیری این مضمون را به شعر درآورده است.^[۷۳] این روایت و ابیات «سیدحمیری» در میان شیعیان رواج بسیاری دارد و در موضوع دیدار شیعیان با امیرالمؤمنین و اهل بیت(ع) به هنگام احتضار، به آن استشهاد می‌شود. ^[۷۴]

مبارزات در دوره عثمان

حارث در دوران خلافت عثمان‌بن عفّان (۲۳ ـ ۳۵)، مبارزات سیاسی گسترده‌ای داشته است. وی از اعضای گروه قرّاء در کوفه به‌شمار می‌آمد که به سرکردگی مالک اشتر نخعی با سعید بن عاص (عامل عثمان در کوفه) مخالفت می‌کردند.^[۷۵] آنان بر سعیدبن عاص شوریدند و به مدینه رفتند و از عثمان خواستار عزل وی شدند.^[۷۶] همین مخالفت‌ها موجب شد که عثمان آنان را به شام تبعید کند.^[۷۷] وی هنگام شدت گرفتن اعتراضاتِ منتهی به قتل عثمان، در مدینه حضور داشت.^[۷۸]