خزیمه بن ثابت

خُزَیمَة بن ثابِت بن فاکه بن ثَعْلَبَة بن ساعده انصاری ، از اصحاب پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) که در گرویدن به اسلام و پیامبر(ص)، بر تمامی افراد قبیله خویش پیشی گرفت. وی در جنگ صفین در رکاب حضرت علی(ع) به شهادت رسید.

نام، نسب و کنیه

خُزَیمَة بن ثابِت، بن فاکه بن ثَعْلَبَة بن ساعده انصاری، اهل مدینه، از قبیله اوس و طایفه بنی خَطْمَه، از اصحاب برجسته پیامبر اسلام(ص) و از یاران مشهور حضرت علی(ع) بود.

مادرش، کبْشَة دختر اَوْس، از بنی ساعده بود.^[۱] کنیه خزیمه را ابوعماره نوشته‌اند.^[۲].از زندگی پیش از اسلام وی خبری در دست نیست.

اسلام آوردن خزیمه

زمان اسلام آوردن وی مورد اختلاف است. برخی اسلام وی را پیش از نبرد بدر(سال دوم هجری)^[۳] و گروهی پس از آن و پیش از نبرد احد(سال سوم) دانسته‌اند.^[۴] او پس از اسلام آوردن به همراه عمیر بن عدی بن خرشه مأمور شکستن بتهای قبیله خود شد.^[۵]

لقب

خزیمة بن ثابت به لقب ذوالشهادتین معروف است،^[۶] زیرا در جریان گواهی خواستن بر صحت یک دادوستد، شهادت داد و رسول خدا شهادت او را به منزله شهادت دو شاهد عادل پذیرفت که ظاهراً ناشی از ایمان استوار خزیمه به رسول خدا و اسلام بوده است.^[۷] این امر موجب موقعیتی بس ارزشمند برای خزیمه شد و مردم مدینه اعم از اوس و خزرج بدین امر افتخار می‌کردند. مردم اوس می‌گفتند: «کسی که پیامبر خدا شهادت او را به مثابه شهادت دو نفر قرار داد، از میان ماست.»^[۸] گواهی خزیمه درباره اسبی از پیامبر، به نام مُرْتَجِز، بود^[۹] که پیامبر آن را از یک اعرابی خرید، اما آن اعرابی معامله را به تحریک برخی منافقان انکار کرد و خزیمه به نفع رسول خدا شهادت داد. پیامبر از او پرسید، چگونه شهادت می‌دهی، در حالی که تو همراه ما نبودی؟ خزیمه پاسخ داد، من می‌دانم که تو جز حق نمی‌گویی، چگونه تو را در آوردن دینی از جانب خدا تصدیق کنیم ولی ادعایت بر خرید اسبی از یک اعرابی پلید را تصدیق نکنیم؟ پس از آن، پیامبر فرمود هر که خزیمه به نفع یا برضد وی برای او شهادت دهد، او را بس است.^[۱۰]

در عصر پیامبر(ص)

خزیمة بن ثابت از مسلمانانی بود که در غزوه بدر و جنگ‌ها و غزوات پس از آن شرکت کرد.^[۱۱] به روایتی، وی نخستین بار در غزوه احد حضور یافت،^[۱۲] هر چند نویسندگان مَغازی نام وی را در شمار یاران پیامبر در غزوۀ احد یاد نکرده‌اند و گفته شده است که وی پس از غزوۀ احد در غزوات حضور یافت.^[۱۳] در هنگام فتح مکه، خزیمة بن ثابت پرچم طایفه بنی خطمه را حمل می‌کرد.^[۱۴] برخی منابع اهل سنت نقل کرده‌اند وی در خواب دید که بر پیشانی پیامبر(ص) سجده می‌کند، وقتی خواب خود را باز گو کرد پیامبر ضمن تصدیق رؤیای وی به خزیمه اجازه داد بر پیشانی حضرت سجده کند.^[۱۵]

خزیمة بن ثابت در جنگ موته (سال ۸) حضور یافت.^[۱۶] خزیمه در این کارزار در نبردی تن به تن یکی از رومیان را کشت و جواهری را از وی به غنیمت گرفت که بعدها با فروش آن نخلستانی در بین بنی خطمه خرید.^[۱۷]

نپذیرفتن خلافت خلیفه اول

برخی از منابع از حضور خزیمه در سقیفه بنی ساعده خبر داده‌اند. به گزارش این منابع خزیمه در این اجتماع به عنوان اولین سخنران به بیان فضائل انصار پرداخت و از آنها خواست که با مردی بیعت کنند که قریش از وی حساب برده و انصار از آسیبش در امان باشند.^[۱۸] خزیمة بن ثابت، همچون برخی دیگر از اصحاب، پس از رحلت پیامبر اسلام به همراه اکثر بنی هاشم در امر خلافت به علی(ع) رجوع کرد و خلافت ابوبکر را نپذیرفت و در این باره با ابوبکر محاجه کرد. خزیمه شهادت داد که پیامبر در روز غدیر خم فرمود، من کنت مولاه فهذا علی مولاه و به ولایت و برادری و جانشینی علی(ع) گواهی داد.^[۱۹]

نام خزیمه در میان ۱۲ نفری ذکر شده است که خلافت ابوبکر را انکار کردند و هر کدام با سخنانی از وی خواستند که از خلافت صرف نظر کند. سخنان خزیمه به ابوبکر چنین نقل شده است: ای ابوبکر! آیا می‌دانی که رسول خدا(ص) گواهی مرا به تنهایی پذیرفت؟ ابوبکر پاسخ داد: بله. خزیمه گفت:

پس من گواهی می‌دهم بخدا که از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌گفت: «اهل بیت من میان حق و باطل جدا می‌کنند، و آنان پیشوایانی هستند که بدانها اقتدا می‌شود.».^[۲۰]

از سوی دیگر گزرارش‌هایی مبنی بر همکاری وی با ابوبکر در جریان جمع آوری قرآن وجود دارد. ابن عساکر، ج۱۵، ص۳۹۰. از نقش خزیمه در رویدادهای عصر خلیفه دوم و سوم اطلاعی در دست نیست.

در عصر حضرت علی(ع)

خزیمه در جریان بیعت با علی علیه‌السلام در سخنانی او را شایسته‌ترین برای خلافت، برترین اشخاص از جهت ایمان، داناترین نسبت به خدا، و نزدیکترین به رسول خدا معرفی کرد.^[۲۱] وی اشعاری در این باره سرود.^[۲۲]

در جنگ جمل

وی دردر جنگ جمل (سال ۳۶) نقشی مهم ایفا کرد. درحالی که عمامه‌ای زرد رنگ بر سر و لباسی سفید بر تن داشت فرماندهی هزار سوار را به عهده داشت و پرچم نیز در دست وی بود.^[۲۳] هنگامی که امام علی(ع) از سران فتنه جمل زبیر، طلحه، عایشه و یعلی بن منیه گلایه کرد، خزیمه از جای برخاسته و آنها را پیمان شکن و غدار و فروتر از امیرالمؤمنین خوانده و شعری در این باره سرود.^[۲۴] در هنگام آغاز جنگ نیز با خواندن رجز با رشادت به نبرد پرداخت.^[۲۵]

در همین جنگ وقتی محمد حنفیه که پرچمدار بود در اجرای فرمان حمله علی(ع) مبنی بر آغاز نبرد، حمله مورد انتظار حضرت را انجام نداد و امام با ناراحتی پرچم را از وی گرفت^[۲۶] با وساطت خزیمه پرچم به محمد برگردانده شد و حضرت خزیمه و گروهی دیگر از بدریان را همراه وی ساخت. پس از جنگ، خزیمه در سخنانی از رشادت و جنگاوری محمد تمجید کرد.^[۲۷] برخی از منابع ضمن تایید حضور خزیمه از عدم پرداختن وی به نبرد یاد کرده‌اند^[۲۸] که با گزارشهای موثق دیگر مبنی بر شرکت فعالانه وی در نبرد همخوانی ندارد.

در جنگ صفین، و شهادت

خزیمه در جنگ صفّین از بزرگان سپاه امام بود. وی که در آن هنگام پیری ریش سپید بود، با ایمان به حقانیت امام علی، سرسختانه با سپاهیان معاویه جنگید و از فریب کاری معاویه سستی به خود راه نداد.^[۲۹] در جنگ صفّین، پس از آنکه عمار بن یاسر به شهادت رسید، خزیمةبن ثابت به چادر خویش رفت، غسل کرد و سپس به میدان جنگ آمد و چندان نبرد کرد تا به شهادت رسید.^[۳۰]

شهادت به کشته شدن عمار به دست گروه ستمکار

خزیمةبن ثابت از پیامبر روایت کرده است که، عماربن یاسر به دست گروهی ستمکار کشته خواهد شد.^[۳۱] شهادت خزیمةبن ثابت در سال ۳۷،^[۳۲] در مرحله‌ای از جنگ صفّین روی داد که آتش پیکار بسیار شدید شد و به «یوم وقعة الخمیس» معروف گشته است.^[۳۳] امام علی(ع) خزیمة بن ثابت را جزو شهدای صفّین و از برادران خویش یاد کرده که تا آخر بر راه حق پایدار ماندند.^[۳۴] بنابراین با توجه به روایات پیشین، اینکه خزیمةبن ثابت در جنگ جمل و در جنگ صفّین تا قبل از شهادت عمار، جنگ نمی‌کرده است،^[۳۵] صحت ندارد.^[۳۶]

برخی راویان گفته‌اند که خزیمةبن ثابت در زمان عثمان درگذشت و آن کسی که در صفّین حضور داشت، فرد دیگری همنام او بود،^[۳۷] اما شهادت خزیمة بن ثابت در صفّین، طبق روایات عام و خاص، متواتر است و انکار شهادت خزیمه در صفّین، در واقع تلاشی از سوی معاندان برای بیان این مطلب است که مجاهدان بدر، علی(ع) را در صفّین یاری نکرده‌اند.^[۳۸] به علاوه، غالب مورخان همچون خطیب بغدادی و ابن ابی الحدید، گفته‌اند ذوالشهادتین همان خزیمة بن ثابت است و با استناد به کتب انساب، در میان انصار هیچ مرد دیگری به نام خزیمة بن ثابت نبوده است، این نظر که خزیمه فردی غیر از ذوالشهادتین است، در حقیقت ناشی از تعصب‌های برخاسته از تبلیغات امویان است.^[۳۹]

از راویان حدیث

خزیمةبن ثابت در زمره راویان حدیث و از ثقات است و بدون واسطه از رسول خدا(ص) حدیث نقل کرده است.^[۴۰] کسانی نیز از خزیمةبن ثابت روایت کرده‌اند که بعضی از آنها عبارت‌اند از:

1. فرزندش عُمارة؛
2. جابر بن عبدالله انصاری؛
3. عمارة بن عثمان بن حنیف؛
4. عمرو بن میمون؛
5. ابراهیم بن سعد بن ابی وقاص؛
6. ابوعبدالله جَدَلی؛
7. عبدالله بن یزید خطمی؛
8. عطاء بن یسار.^[۴۱]

از خزیمة بن ثابت، ۳۸ حدیث از رسول خدا روایت شده که در مجامع حدیثی آمده است.^[۴۲]

سرودن شعر در مدح علی(ع)

خزیمة بن ثابت ذوق شاعری نیز داشت و اشعار بسیاری به او منسوب است. بعضی او را در زمرۀ شعرای شیعه برشمرده‌اند. خزیمه که در وقایعی چون سقیفه بنی ساعده، جمل و صفّین حاضر بوده، در تفضیل و ستایش امیرالمؤمنین علی(ع) و حمایت از آن حضرت اشعار فراوانی سروده است.^[۴۳]

فرزندان خزیمه

خزیمه دو همسر به نامهای جمیله دختر زید بن خالد از بنی قوقل و صفیه دختر عامر از بنی خطمه داشت. عبدالرحمن و عبدالله از همسر اول و عماره از صفیه متولد شدند. در جریان شهادت خزیمه در صفین از دختری به نام ضُبیعه یا نعیمه نام برده شده که در شهادت پدرش مرثیه خواند.^[۴۴] در شرح حال خزیمه به داشتن دختری به این نام اشاره نشده و دختر عماره به نام نعیمه معرفی شده است. ابن فندق یعلی بن زید طبری(۴۹۹-۵۶۵ق) مورخ نامی قرن ششم از نسل خزیمه بن ثابت بود.^[۴۵] محل قبر خزیمة بن ثابت در صفّین ناشناخته است.^[۴۶]