حجر بن عدی

حجر بن عدی
سر در ورودی زیارتگاه حجر بن عدی در مرج عذراء دمشق پیش از تخریب توسط وهابیان
زادروز	؟
درگذشت	۵۱ق
آرامگاه	مرج عذراء
محل زندگی	کوفه
نقش‌های برجسته	صحابه و یاران امام علی(ع) و یاران امام حسن(ع)
دین	اسلام
مذهب	شیعه

حُجْر بن عَدی بن جَبَله کندی، صحابی پیامبر(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) و از بزرگان و فضلای کوفه بوده است.

وی در جنگ‌های مختلف از جمله جمل، صفین و نهروان نقش بسزایی داشت. او در راه دفاع از ولایت حضرت علی(ع) توسط معاویه به شهادت رسید.

به روایت مسعودی، وی نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که به دستور معاویه در آنجا به شهادت رسید.

قتل حجر و یارانش چنان قبیح بود که علاوه بر انتقاد امام حسین(ع) و مردم کوفه، اعتراض برخی از نزدیک‌ترین یاران معاویه مانند مالک بن هبیره را نیز برانگیخت.

در دوازدهم اردیبهشت سال ۱۳۹۲ه.ش مزار و قبر حجر توسط جبهه النصره از مخالفان دولت سوریه تخریب و ویران شد.

نسب، کنیه

حجر بن عدی بن معاویه بن جبله کندی کوفی، کنیه اش ابو عبدالرحمان و معروف به حجر خیر و حجر بن ادبر [ادبر لقب پدر وی بوده است]. البته در برخی از منابع نسب وی چنین است: حجر به عدی بن بجله.^[۱]

جایگاه

حجر و برادرش، هانی، در زمان پیامبر اکرم(ص) اسلام آوردند و حجر از بزرگان بود.^[۲]

حجر بن عدی از اصحاب بزرگوار و صاحب منزلت پیامبر اسلام(ص) بود که در زهد و تقوا و عبادت اشتهار داشته است. به نقل اهل تاریخ و حدیث، او را «‌حجرالخیر‌» می‌خواندند.^[۳] حجر را مستجاب الدعوة نیز ذکر کرده‌اند.^[۴]

حجربن عدی را موثق و عابد دانسته‌اند. وی فقط از علی علیه‌السلام روایت کرده است.^[۵]

حضور در فتوحات

حجر در فتوحات اسلامی، از جمله نبرد قادسیه (سال ۱۴ یا ۱۵ یا ۱۶)، حضور یافت^[۶] در نبرد جلولاء (سال ۱۶ یا ۱۷ یا ۱۹) نیز فرماندهی جناح راست لشکر عمروبن مالک (سردارِ سعدبن ابی وقّاص) را برعهده داشت.^[۷]

در فتح شام نیز شرکت کرد و جزو لشکریانی بود که مَرج عَذراء را فتح کردند. در روایتی از وی به عنوان فاتح آنجا یاد شده است.^[۸]

حکومت امام علی(ع)

حجر بن عدی پس از فتوحات، ظاهراً در کوفه اقامت کرد.^[۹] و با آغاز حکومت امیرالمؤمنین(ع)، حضرت می‌خواست او را به ریاست قبیله کنْدَه بگمارد و هم قبیله‌ای او، اشعث بن قیس، را از آن منصب عزل کند، اما حجر از اینکه تا زنده بودن اشعث، سرپرستی کنده را قبول کند، عذرخواهی کرد.^[۱۰]

جنگ جمل

در جنگ جمل، هنگامی که ابوموسی اشعری، فرماندار کوفه، از شرکت کردن مردم در جنگ برای یاری امام علی(ع) جلوگیری کرد، حجربن عدی همراه امام حسن(ع) و عمار بن یاسر به مسجد کوفه رفت، ابوموسی را بیرون راند و مردم را به شرکت در جنگ تشویق کرد. در این جنگ حضرت علی(ع)، حجر را به ریاست قبایل کنده، حضرموت، قُضاعه و مَهْره گمارد.^[۱۱]

جنگ صفین

حجر در جنگ صفّین (سال ۳۷) از امرای لشکر امام علی(ع) و فرمانده مردان جنگی قبیله کنده بود.^[۱۲]

ماجرای حکمیت

در ماجرای حکمیت، وی از سوی مردم عراق، جزو گواهان عهدنامه میان ابوموسی اشعری و عمروبن عاص بود.^[۱۳]

جنگ نهروان

حجر در جنگ نهروان (سال ۳۸) نیز فرمانده جناح راست سپاه امام علی(ع) در نبرد با خوارج بود.^[۱۴] هنگامی که معاویه برای ایجاد رعب در مردم عراق، ضحّاک بن قَیس را روانه آنجا کرد تا با حمله به صحرانشینان ایجاد ناامنی کند، امام علی(ع)، حجر بن عدی را با چهار هزار تن به مقابله آنان فرستاد.

حجر تا تَدْمُر به تعقیب مهاجمان پرداخت و سرانجام، آنان را شکست داد. سپس، دو شبانه روز در آن نواحی ماند.^[۱۵]

حجر و امام حسن(ع)

پس از شهادت امیرمؤمنان و به امامت رسیدن امام حسن(ع) و اقدام آن حضرت(ع) برای جنگ با معاویه، جریان به سمتی پیش رفت که امام مصلحت را در پذیرش صلح با معاویه دید. حجر اولین کسی بود که به دیدار امام(ع) رفت و با لحنی تند اعتراض کرد و حضرت(ع) را به ادامه جنگ فراخواند. پاسخ امام حسن(ع) این بود که چون رغبت بیشتر مردم عراق بر صلح است، تن به صلح داده است تا جان شیعیان خاص ایشان محفوظ بماند.

پس از آن، حجر نزد امام حسین(ع) رفت و دیدگاه خود را درباره جنگ با معاویه مطرح کرد، اما ایشان او را به متابعت از امام حسن(ع) فراخواند.^[۱۶]

در دوره معاویه

مخالفت با ناسزاگویی به امام علی(ع)

چون مغیرةبن شعبه (حاکم کوفه) به دستور معاویه، علی علیه‌السلام را بر منبر لعن می‌کرد، حجر و عمروبن حمق همراه شماری از یاران خود، با او مخالفت نمودند^[۱۷] و به وی سنگ ریزه پرتاب کردند. مغیره با فرستادن مبلغی برای او کوشید وی را به خود نزدیک سازد.^[۱۸]

دستگیری

در سال ۵۰ که زیاد بن ابیه حکومت کوفه را، علاوه بر بصره، از طرف معاویه به دست گرفت، با وجود دوستی‌اش با حجربن عدی، به او درباره دفاع از علی بن ابی طالب و انتقاد از معاویه هشدار داد، اما حجر همچنان بی‌پروا مردم را برضد معاویه تحریک می‌کرد.^[۱۹]

هنگامی که زیاد در بصره به سر می‌برد، حجر و یارانش به عَمْروبن حُرَیث، جانشین زیاد در کوفه، هنگام ایراد خطبه که با بدگویی و ناسزا به امیرمؤمنان علیه‌السلام همراه بود، سنگ ریزه پرتاب کردند. عمرو به زیاد گزارش داد و زیاد به سرعت به کوفه بازگشت و مأموران خود را فرستاد تا حجر و یارانش را دستگیر کنند.^[۲۰] گروهی از ایشان کشته شدند و عده‌ای گریختند. حجربن عدی و سیزده تن دیگر دستگیر شدند.

در مسیر شام

زیاد، دستگیر شدگان را همراه صد تن از لشکریانش نزد معاویه فرستاد و درباره ایشان نوشت که در لعن ابوتراب (علی علیه‌السلام) با «‌جماعت‌» مخالفت ورزیده و در نتیجه از فرمان خلیفه سرپیچی کرده‌اند.

وی شهادت برخی بزرگان کوفه مبنی بر مخالفت صریح حجر با بدگویی از علی بن ابی طالب، را نیز بر ضد حجر ضمیمه نامه کرد.^[۲۱]

شهادت

چون حجر و یارانش به قریه مرج عذراء در دوازده میلی دمشق رسیدند، معاویه فرمان قتل آنان را صادر کرد، ^[۲۲] اما به شفاعت کسانی^[۲۳] به حجر و شش نفر دیگر فرصت داده شد تا جان خود را با سَبّ علی علیه‌السلام نجات دهند، اما آنان نپذیرفتند و تن به کشته شدن دادند. هفت تن از یاران حجر نجات یافتند؛^[۲۴] یعقوبی، ^[۲۵] که عده مقتولان را هفت نفر نوشته، اما فقط از شش تن، نام برده که حجر نیز یکی از آنهاست.

به روایت مسعودی،^[۲۶] هفت تن از آنان بیزاری جستن از علی را پذیرفتند و جان به در بردند و هفت تن دیگر کشته شدند. کشتگان را کنار قبرهایی که کنده و کفن‌هایی که گشوده بودند، به شهادت رساندند، سپس بر آنها نماز گزاردند و اجسادشان را به خاک سپردند.^[۲۷]

شب قبل از شهادت

حجر و یارانش شب قبل از شهادت را به نماز خواندن گذراندند و حجر قبل از شهادت نیز دو رکعت نماز گزارد.^[۲۸]

نخستین شهید مرج عذراء

به روایت مسعودی، ^[۲۹] حجربن عدی نخستین مسلمانی بود که دست بسته و به اسارت کشته شد. او نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که در آنجا کشته شد.^[۳۰]

زمان شهادت

درباره تاریخ شهادت او اختلاف است. طبری و ابن اثیر، سال ۵۱ هجری، یعقوبی سال ۵۲ هجری، و ابن قتیبه و مسعودی سال ۵۳ هجری را زمان شهادت وی ذکر کرده‌اند.^[۳۱] در روایتی ضعیف، قتل حجر در سال ۵۰ ذکر شده است ^[۳۲]. به روایت ابن قتیبه، ^[۳۳] عبیداللّه و عبدالرحمان، دو پسر حجربن عدی که به تشیع گرایش داشتند، نیز بعداً به دست مصعب بن زبیر اسیر و کشته شدند.^{[نیازمند منبع]}

واکنش‌ها به قتل حجر

کوفیان کشتن حجر را وحشتناک دانستند. این امر چنان قبیح بود که انتقاد و اعتراض برخی از نزدیک‌ترین یاران معاویه را نیز برانگیخت؛ حتی مالک بن هُبَیره به وی گفت که به کاری زشت دست زده است و آنان کاری که مستوجب قتل باشد مرتکب نشده بودند، اما معاویه گفت که خواسته است ریشه فتنه را برکند.^[۳۴]

واکنش امام حسین(ع)

شنیدن این خبر برای امام حسین(ع) بسیار گران آمد و در نامه‌ای به معاویه، یکی از زشتی‌های رفتار او را کشتن حجر قلمداد کرد.^[۳۵]

واکنش عایشه

عایشه کسی را نزد معاویه فرستاد تا مانع از کشته شدن حجر شود، اما پیک عایشه پس از شهادت حجر رسید.^[۳۶] شهادت حجر، موجب اعتراض عایشه شد. وقتی معاویه علت کار خود را صلاح امت ذکر کرد، عایشه گفت:

سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله) یقول سیقتل بعذراء اناس یغضب الله لهم و اهل السماء. ترجمه: شنیدم که پیامبر(ص) می گوید: پس از من مردمانی در عذراء کشته می‌شوند که خداوند متعال و اهل آسمان از قتل ایشان به خشم می‌آیند.^[۳۷]

مدفن حجر

به روایت ابن اثیر^[۳۸] قبر حجر در مرج عذراء مشهور و محل اجابت دعا بود. مسجدی نیز کنار قبر وی ساخته شد.^[۳۹] امروزه نیز مدفن او زیارتگاه است.

تخریب مرقد

در دوازدهم اردیبهشت ۱۳۹۲ه.ش، قبر و ضریح حجر توسط جبهه النصره از مخالفان دولت سوریه تخریب شد و پس از نبش قبر، جسد موجود در قبر به مکانی نامعلوم انتقال یافت.^[۴۰]