اشعث بن قیس کندی

ابومحمد اَشْعَث بْن قَیس کِنْدی (درگذشت در حدود ۴۰ یا ۴۱ق /۶۶۰ یا ۶۶۱م)، از مردان مشهور در تاریخ صدر اسلام است. وی بزرگِ قبیله پر نفوذ کِندِه بود و از آغاز مسلمانی تا هنگام مرگ در حوادث بسیاری نقش داشت. وی از سویی، کارگزار حضرت علی(ع) در آذربایجان و در جنگ صفین در لشکر آن امام بود؛ و از سوی دیگر، از کسانی است که در تحریک خوارج بر علیه آن امام در جنگ صفین نقش داشت. او را با قاتلان امام همدست دانسته‌اند.

از قبیله کنده

قبیله کِندِه از اعراب جنوبی در حدود سده ۵ میلادی به نجد و یمامه مهاجرت کردند و در آن ناحیه حکومتی برپای داشتند که میان دو دولت دست نشانده ایران و روم یعنی لخمیان و غسانیان قرار گرفت.^[۱]

در منابع تاریخی مربوط به حوادث صدر اسلام و اندکی بیشتر از آن از اهمیت ملوک کنده و کندیان سخنها هست و برخی از مورخان، سلسله ملوک کنده را تا اشعث بن قیس رسانده‌اند.^[۲] در واقع اشعث به عنوان مهم‌ترین بازمانده ملوک کنده، در هر حادثه‌ای به دنبال به دست آوردن موقعیت پیشین نیاکان خویش بود.

ولادت

اشعث همچون نیایش، معدی کرب نام داشت و اشعث (مرد ژولیده موی) لقب او بود.^[۳] اشعث در حضرموت به نیا آمد و با توجه به سن وی به هنگام مرگ (۶۳ سال)، می‌توان گفت که در حدود ۵۹۶م به بعد زاده شده است. بنابراین باید گفت که وی به هنگام هجرت پیامبر(ص) حدود ۲۵ سال داشته است. در «سنة الوفود» (۹ق)، اشعث بن قیس نیز همراه تنی چند از بزرگان کنده به مدینه درآمد و اسلام آورد،^[۴] اما چندان روشن نیست که آیا اشعث بر این هیأت ریاست داشته است یا نه؟ اما از گفته خود او در این باره چنین بر می‌آید که دیگران برتری او را قبول داشته‌اند.^[۵]

پس از اسلام

اسلام اشعث و کندیان دیری نپایید و تیره‌هایی از کنده که پیش از وفات حضرت محمد(ص) سرکشی آغاز کرده بودند، در زمره مرتدان در آمدند. اشعث نیز خود در پاسخ زید بن لبید که خبر وفات حضرت رسول(ص) و خلیفگی ابوبکر را به او می‌داد و خواستار بیعت او بود، روی خوشی نشان نداد.^[۶]

امتناع اشعث از پاسخ صریح و روشن، نشان از زیرکی او دارد.^[۷] گویا اشعث منتظر سرکوب این تیره‌ها بود تا ریاست خود را تثبیت کند. به همین سبب وقتی بازماندگان دیگر تیره‌ها پس از نبرد با زیاد به سوی اشعث آمدند، او همراهی و یاری ایشان را مشروط به این دانست که وی را رهبر خویش گردانند و آنان نیز او را «مَلِک» خواندند و «تاج» بر سرش نهادند.^[۸]

نبرد اشعث با مسلمانان

نخستین درگیری کندیان به سرکردگی اشعث با سپاهیان زیاد به شکستِ زیاد انجامید،^[۹] اماسپس اشعث و کندیان شکست خوردند و به قلعه‌ای پناه بردند^[۱۰] اشعث که به دشواری افتاده بود، در برابر تسلیم قلعه، برای خود و خانواده‌اش از زیاد امان خواست و زیاد پذیرفت.^[۱۱]

گفته‌اند که اشعث در ستاندن امان برای خود و خانواده‌اش، با نیرنگی کندیان را استثنا کرد و به همین سبب مورد لعن و نفرین ایشان قرار گرفت و حتی به او لقب «عرف النار» به معنی پیمان شکن داده شد.^[۱۲] اشعث را با دیگر اسیران به مدینه آوردند، اما ابوبکر آزادش کرد و خواهر خود را به ازدواج وی درآورد،^[۱۳] گرچه بعداً از آن کار پشیمان شد.^[۱۴]

در دوران خلیفه دوم

اشعث در مدینه ماند و در عهد عمر بن خطاب ، به هنگام فتح عراق ، به یاری سعد ابی وقاص فرستاده شد.^[۱۵] اشعث با فتح عراق یعنی سرزمینی که سالها پیش پدرانش بر سر آن با ملوک حیره جنگیده، و حتی مدتی نیز آنجا را از چنگ ایشان به در آورده بودند،^[۱۶] مجالی خوب برای فعالیت به دست آورد.

در نبرد قادسیه و یرموک

اشعث در نبرد قادسیه نیز شرکت داشت و درفش کنده با او بود.^[۱۷] در نبرد یرموک نیز شرکت کرد و یک چشم خود را از دست داد.^[۱۸]

در کوفه

اشعث از نخستین کسانی است که پس از بنای کوفه در آنجا اقامت گزید.^[۱۹] البته با توجه به اهمیت عراق برای کندیان شگفت آور نیست که بیشتر تیره‌های کنده نیز در عراق و به خصوص کوفه که فاصله‌اندکی با حیره پیشین داشت، ساکن شدند.^[۲۰]

در دوران خلیفه سوم

اشعث در دوره خلافت عثمان عامل آذربایجان شد و از کسانی بود که خلیفه بر هر یک از ایشان ناحیه‌ای را به اقطاع داد.^[۲۱]

در دوران حضرت علی(ع)

زمانی که امیرالمؤمنین علی(ع) به خلافت رسید، اشعث بر ولایت آذربایجان و ارمنیه باقی ماند.^[۲۲] پس از واقعه جمل، امام علی(ع) بدو امر فرمود تا اموال آذربایجان را تسلیم کند.^[۲۳]

بنابراین، روایتی که در آن از حضور او در جمل یاد شده، صحیح به نظر نمی‌رسد^[۲۴] اما در جنگ صفین به دستور امام علی(ع) حضور یافت.^[۲۵]

درست است که اشعث در نبرد با سرکشان شام و عراق، به امام علی(ع) پیوست، اما چنانکه روایات موجود نشان می‌دهند، امام علی(ع) و پیروان صادق آن حضرت، به وی اعتمادی نداشتند. در واقع چنانکه از لابه لای روایات مغشوش و بازمانده از این دوره می‌توان دریافت، نوعی تعصب، اشعث را ناچار از پیوستن به سپاه عراق کرد:

بنابر روایتی، وی همان هنگام که در آذربایجان امر امام علی(ع) در خصوص تسلیم اموال را دریافت کرد، خواست به معاویه ملحق شود^[۲۶] و حتی بنابر روایتی دیگر، از همین هنگام با معاویه بنای مکاتبه گذارد.^[۲۷] اما چون با یارانش رایزنی کرد، آنها پیوستن به شامیان را تقبیح کردند و اشعث از آن رأی بازگشت.^[۲۸]

چنین می‌نماید که کندیان از همین هنگام معاویه را جانشین ملوک غسانی می‌دیده‌اند و دوباره رقابتها و نزاع‌های کندی - غسانی در پوشش عراقی - شامی یکباره سر بر آورد و شاید این نشانه جایگزینی نوعی تعصب شهری بر تعصب قبیلگی باشد. بنابراین، پیوستن اشعث به امام علی(ع) از آن رو بود که وی به عنوان رئیس قبیله کنده، ناچار بود موقعیت جغرافیایی قبیله خویش را حفظ کند.

در جنگ صفین

امام علی(ع) برای رعایت سنت حضرت رسول(ص) که پیوندهای قبیلگی را تا حد ممکن فرو می‌گذاشت و هم به سبب بی‌اعتمادی به اشعث، خواست ریاست کنده و ربیعه را که با اشعث بود، به حسان بن مخدوج بسپارد، اما مالک اشتر نخعی و عدی بن حاتم طایی امام را از آن کار بازداشتند.^[۲۹]

در حالی که معاویه می‌کوشید اشعث را به سبب بی‌اعتنایی امام به او، به سوی خود جلب کند، امام علی(ع) اشعث را به فرماندهی بخشی از سپاه گماشت.^[۳۰] در نخستین برخورد که لشکریان شام شریعه فرات را بر سپاه امام(ع) بستند، اشعث بن قیس با اجازه امیرالمؤمنین(ع) آنجا را از تسلط لشکر شام به در آورد.^[۳۱]

در طی درگیریهای پراکنده دیگر هم اشعث از خود رشادتهایی نشان داد^[۳۲] تا در گرماگرم نبرد که معاویه شکست را نزدیک می‌دید، برادر خود عتبه بن ابی سفیان را با پیشنهاد ترک جنگ نزد اشعث فرستاد.

با آنکه اشعث در این مذاکرات امام علی(ع) را ستود و درباره ترک مخاصمه پاسخ مثبت نداد^[۳۳] اما در شب لیلة الهریر که نزدیک بود سپاهیان امام(ع) کار جنگ را یکسره کنند، اشعث در جمع کندیان به پا خاست و ضمن خطبه‌ای، با لحنی مصلحت جویانه خواستار ترک خونریزی بیشتر شد. بنابر این روایات، تا خبر خطبه اشعث به معاویه رسید، دستور داد تا قرآن ها را فراز نیزه‌ها کنند.^[۳۴]

در روایت یعقوبی ، صریحاً از مکاتبه و ارتباط اشعث و معاویه در این باره یاد شده است ^[۳۵] پس از این ماجرا اشعث از امیرالمؤمنین علی(ع) به تأکید می‌خواست که پیشنهاد «دعوت به کتاب الله را بپذیرد» و گفته‌اند که او و گروهی از کندیان بیش از هر کس دیگری خواستار ترک مخاصمه بودند.^[۳۶]

اشعث همچنین نظر معاویه را در باب قرار دادن یک حَکَم از شام و دیگری از عراق پسندید^[۳۷] و همراه کندیان ابو موسی اشعری را برگزید و با حکمیت ابن عباس یا مالک اشتر به عنوان نماینده از سوی امام علی(ع) و عراقیان مخالفت کرد.^[۳۸]

در ماجرای حکمیت

به روایت یعقوبی، وقتی بر سر لقب «امیرالمؤمنین » برای امام علی(ع) هنگام نوشتن صلح نامه میان نمایندگان دو سپاه اختلاف افتاد، اشعث از کسانی بود که خواستار محو این لقب در آن نامه شد و مالک اشتر سخت به او اعتراض کرد^[۳۹] با آنکه در گزارشهای تاریخی موجود از ماجرای حکمیت، نقش اشعث به خوبی آشکار است، اما جالب توجه است که در نظرگاههای باقی مانده از گروهی از خوارج سده ۲ و ۳ق، یعنی اباضیه ، در باب قضیه حکمیت کوچک‌ترین اشاره‌ای به نقش اشعث نشده است ^[۴۰] حال آنکه یکی از اباضیان معاصر، با توجه به پاره‌ای از روایتهای تاریخی، کل ماجرای حکمیت را ساخته و پرداخته اشعث و عمروبن عاص و معاویه می‌داند.^[۴۱]

به هر حال با ظهور گرایش خوارج که امام علی(ع) تا سر حد ممکن کوشید با ایشان مدارا کند، اشعث از کسانی بود که اعتقاد داشتند باید پیش از آغاز دوباره جنگ با معاویه ، نخست با خوارج نهروان جنگید.^[۴۲]

پس از نبرد نهروان، امام(ع) یاران را به جنگ با معاویه خواند، اما اشعث خستگی از جنگ را بهانه آورد و سخنان او نیز در سپاهیان تأثیری بسزا کرد و به همین سبب امام(ع) راهی کوفه شد.^[۴۳]

در توطئه شهادت علی(ع)

در مورد ارتباط اشعث با ابن ملجم و نقش او در توطئه شهادت علی(ع)، از گزارشهای مغشوش منابع تاریخی نمی‌توان به نتیجه قانع کننده‌ای دست یافت. امیرالمؤمنین(ع) به اشعث اعتمادی نداشت؛ حتی یک بار امام علی(ع) بر منبر کوفه، با اشعث به تندی سخن گفت.^[۴۴] همچنین گفته‌اند یک بار اشعث، امام(ع) را تهدید به مرگ کرد.^[۴۵]

از آن سوی به نظر می‌رسد که ابن ملجم از طریق تحلیف یا خویشاوندی از طرف مادر با کنده ارتباط داشته،^[۴۶] و شاید به همین سبب وقتی ابن ملجم از مصر به کوفه آمد، در منزل اشعث سکنی گزید.^[۴۷]

بنابر یک روایت، اشعث از قصد شوم ابن ملجم آگاه شد و آن را به اطلاع امام(ع) نیز رساند، اما با پاسخ آن حضرت رو به رو شد که می‌گفت «او هنوز مرا نکشته است ».^[۴۸] در غالب روایات آمده که اشعث اندک زمانی پیش از ورود امام(ع) به مسجد کوفه ، به ابن ملجم جمله‌ای بدین مضمون گفت که پیش از دمیدن صبح در مقصود خود شتاب کند. این گفته را حجر بن عدی یا عفیف کندی که در مسجد حضور داشتند، شنیدند و همان موقع توطئه شهادت امام(ع) را به او نسبت دادند و البته اشعث انکار کرد.^[۴۹]

بنابر روایات، اشعث از توطئه آگاهی داشته، و بلکه مراقب اجرای آن نیز بوده است. این موضوع در رساله‌ای از یکی از اباضیان معاصر چندان تبلور یافته که تمام توطئه را به اشعث نسبت می‌دهد و به گمان او، ابن ملجم کندی بود و کندیان در شمار خوارج نبوده‌اند.^[۵۰]

درگذشت

زندگی اشعث، پس از شهادت امام علی(ع) دیری نپایید و مرگ وی اندکی پس از آن - به روایتی به فاصله ۴۰ روز - در ۶۳ سالگی در رسید، یعنی احتمالاً او در ذیحجه ۴۰/آوریل ۶۶۱ درگذشته است.^[۵۱] بعضی تاریخ درگذشت وی را چهل روز پس از شهادت امام علی(ع) یعنی اول ذی القعده دانسته‌اند. ^[۵۲]

از ثروتمندان کوفه

اشعث از اشراف و ثروتمندان کوفه بود و داستانهایی از ثروت او نقل شده است. گفته‌اند او نخستین کس بود که خود سواره می‌رفت و مردانی کنارش راه می‌سپردند و این یادآور رفتار پادشاهان و امراست.^[۵۳]

از راویان حدیث

اشعث از صحابه حضرت رسول(ص) شمرده شده، و از طریق او احادیثی نیز نقل شده است.^[۵۴] کسانی از طبقه تابعین چون شعبی، ابووائل و قیس بن ابی حازم از او حدیث روایت کرده‌اند.^[۵۵]

فرزندان

نفوذ و ریاست اشعث بر قبیله کنده در کوفه، از طریق خانواده‌اش که هر یک آنان از بزرگان شهر محسوب می‌شدند، اعمال می‌گردید. فرزند بزرگش محمد، از ام فروه خواهر ابوبکر، در دستگیری حجر بن عدی، صحابی امیرالمؤمنین(ع) شرکت فعال داشت. او از امیران مورد اعتماد زیاد بن ابی سفیان و ابن زیاد بود و در دستگیری و قتل هانی بن عروه و مسلم بن عقیل در آستانه واقعه کربلا، شرکت جست.^[۵۶] درباره عبدالرحمان فرزند محمد^[۵۷]، فرزند دیگر او، قیس، از کسانی بود که امام حسین(ع) را به کوفه دعوت کرد، با این همه، به لشکر شام پیوست و مکاتبه با آن حضرت را انکار کرد ^[۵۸] و همو بود که پس از شهادت امام(ع) جامه از پیکر آن حضرت ربود.^[۵۹]

جعده دختر اشعث که با نیرنگ پدر به همسری امام حسن مجتبی(ع) درآمد ^[۶۰] به فریب معاویه، آن حضرت را مسموم کرد.^[۶۱] خانواده اشعث حتی تا سده ۳ق نیز در کوفه، در حوادث سیاسی غالباً به نفع حاکمان نقش داشتند. و همواره به نیرنگ بازی شهره بودند^[۶۲] و چون یکی از ایشان خواست به خدمت امام صادق(ع) برسد، آن حضرت نپذیرفت.^[۶۳]