امام هادی علیه‌السلام

امام هادی (علیه السلام) دهمین امام شیعیان‌ و دوازدهمین تن از چهارده معصوم (علیهم السلام) است.

مشخصات[ویرایش]

نام آن امام هم، علی است به سال ۲۱۲ ه.ق در نزدیکی مدینه تولّد یافت و در ۴۱ سالگی به شهادت رسید.
پدر ارجمندش، امام محمد تقی (علیه السلام)، نهمین امام شیعیان است و مادرش سمانه است.
مشهورترین لقب‌های مبارکش، هادی و نقی و کنیه‌اش ابوالحسن ثالث است. ^{[۱] [۲]}

اخلاقیات[ویرایش]

امام دهم (علیه السلام) به پاکی زندگی و بندگی خدا شهره بود.
بیش‌ترین ساعات شب و روز را به عبادت و طاعت می‌گذرانید و از فضیلت‌ها و ویژگی‌های او، علم و حلم و کرم و هیبت و عظمت بود. ^{[۳] [۴]}
امام هادی (علیه السلام) پیروان خویش را از حسادت و بدزبانی و همنشینی با گمراهان بر حذر می‌داشت. می‌فرمود: «دنیا به سان بازاری است که برخی در آن -برای آخرت خویش- سود می‌برند و برخی زیان می‌کنند.» ^[۵]
او با زهد و پارسایی کامل در دنیا می‌زیست و به جذبه‌ها و لذّت‌های مادّی میل نمی‌کرد.
فضیلت‌های امام دهم (علیه السلام) موجب گشت تا شیعیان شیفته او شوند و از آن سو نیز، دشمنان به مدح و ستایش‌اش دهان بگشایند. ^[۶]

دلائل امامت[ویرایش]

درباره امامت آن حضرت، اخبار و احادیث فراوانی نقل است.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) در روایتی، دهمین وصی خویش را علی بن محمد (علیه السلام) خوانده است. ^[۷]
نیز امام نهم (علیه السلام) به صراحت از امامت او سخن گفته است و همچنین در وصیت، پیش از شهادت، آشکار و صریح آن حضرت را جانشین خود خوانده است.
چون امام جواد (علیه السلام) خواست وصیت کند، امام هادی (علیه السلام) کودک بود. از این رو، عبداللَّه بن مساور از سوی امام جواد (علیه السلام) مأمور شد برخی امور اجرائی شیعیان را بر عهده گیرد تا هنگامی که ایشان به بلوغ رسد. برخی کسان مانند احمد بن ابوخالد و حسن بن محمد- مشهور به جوّانی- و نصیر خادم بر این وصیت گواه بودند. ^[۸]
افزون بر آنکه نصوص معتبر بر امامت امام هادی (علیه السلام) شهادت می‌دهند، برجستگی و ویژگی‌های شخصی آن حضرت نیز دلیلی روشن بر این حقیقت است.
آن امام همام (علیه السلام) در علم و عمل، از همه مردمان روزگار خویش برتر بود و هیچ خطا و گناه و نسیانی از او ندیدند و دعایش با استجابت قرین بود و معجزه‌ها و کرامت‌ها به ظهور رسانید.

مدت امامت[ویرایش]

حضرت هادی (علیه السلام) پس از شهادت پدر به سال ۲۲۰ ه.ق منصب امامت را بر عهده گرفت و در آن روزگار، هشت ساله بود.
مدّت امامت ایشان ۳۳ سال طول کشید. ۱۳ سال در مدینه و ۲۰ سال در سامراء.

خلفای هم عصر[ویرایش]

در زمان امامت امام هادی، شش خلیفه عباسی بر مسند قدرت نشستند:
۱. معتصم؛
۲. واثق؛
۳. متوکل؛
۴. مُنتصَر؛
۵. مستعین؛
۶. مُعتَزّ. ^[۹]

خصوصیات دوران[ویرایش]

روزگار امام دهم (علیه السلام) از حساس‌ترین دوران حیات شیعه است. ویژگی این دوران، ستم جانکاه و استبداد کامل دستگاه خلافت است.
متوکل از خودکامه‌ترین خلفای عباسی، در این روزگار حکومت می‌کرد و دشمنی و کینه ویژه‌ای با خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله) داشت.
در عهد او شیعیان به سختی می‌زیستند و بی‌حرمتی‌ها و ستم‌های فراوانی بدانان روا می‌شد. متوکل آشکارا به ساحت مقدّس علی بن ابی طالب (علیه السلام) اهانت کرد و حرم شریف حضرت حسین بن علی (علیه السلام) را ویران ساخت و امام هادی (علیه السلام) را به سختی زیر نظر داشت و به هر بهانه‌ای ایشان را احضار می‌کرد و آزار می‌داد.
او مردم مدینه و مکه را از معاشرت با علویان منع کرد. اگر کسی‌ کمکی به شیعیان می‌رسانید، به سختی عقوبت می‌شد.
وضعیت مالی شیعیان بسیار بغرنج بود به گونه‌ای که گفته‌اند زنان علوی برای نماز گزاردن به حد کفاف چادر نداشتند و گاه یک چادر را میان خود می‌گرداندند و به نوبت نماز می‌گزاردند. ^[۱۰]
هر چند امام هادی (علیه السلام) در این ایام به گونه پیوسته در زندان نبود، حکومت به سختی از ایشان مراقبت می‌کرد و رفتار آن حضرت را به صورتی دقیق زیر نظر داشت. مأموران حکومتی بارها به ناگاه خانه امام (علیه السلام) را می‌جستند تا شاید بهانه‌ای برای آزار ایشان بیابند.
حکومت عباسی از این گذر می‌خواست بر شخصیت امام (علیه السلام) آسیب زَنَد و ایشان را از چشم مردم بیندازد و با آزار یاران و شیعیان امام (علیه السلام) مکتب تشیع را از پیشرفت باز دارد.

فعالیت‌های امام برای ترویج مذهب تشیع[ویرایش]

نشر معارف دینی و دفاع از حقانیت شیعه در آن روزگار، تدبیر خردمندانه و سنجیده‌کاری طلب می‌کرد. امام هادی (علیه السلام) برای دست یافتن بدین هدف، فعّالیت‌های خویش را در دو بخش سامان داد:

← پاسخگویی به شبهات مخالفان
یکی بهره‌گیری از هر گونه فرصتی که پیش می‌آمد برای بازنمودن باورهای حق شیعه. این فرصت‌ها معمولًا از گذر شرکت امام در مجالس علمی و پاسخگویی‌های ایشان به شبهه‌های مخالفان رخ می‌نمودند.

← پشتیبانی معنوی و مادّی شیعیان
امام در این بخش از فعّالیت‌های خویش، نیازهای فکری و معیشتی پیروان خویش را بر می‌آورد و معارف حقّ تشیع را بدانان می‌آموخت و بنیه دینی‌شان را توانمند می‌ساخت. ^[۱۱]
با الهام از تعالیم امام هادی (علیه السلام) بود که برخی علویان، علیه عباسیان می‌شوریدند و حکومت را به زحمت می‌انداختند. ^[۱۲]
امام هادی (علیه السلام) با فداکاری و کوشش پیوسته، اسلام راستین را از گزند تحریف و تصحیف مصون داشت و مشتاقان تعالیم دینی را از آن بهره‌مند ساخت و جایگاه والای امامت در آیین اسلام را برای مؤمنان عصر خویش تبیین کرد.

نحوه شهادت[ویرایش]

فعّالیت‌های امام هادی (علیه السلام) به هیچ روی، خوشایند عبّاسیان نبود. آن امام (علیه السلام) پیوسته در معرض آزارها و مزاحمت‌های حکومت بود تا سرانجام معتزّ- خلیفه عبّاسی- تصمیم بر قتل امام (علیه السلام) گرفت.
درباره چگونگی شهادت‌ امام (علیه السلام) نقل کرده‌اند که با زهری کشنده و به دست عوامل خلیفه در سال ۲۵۴ ه.ق و در شهر سامراء به شهادت رسید.
مرقد پاک آن حضرت در همان شهر جای دارد.

امام جواد علیه‌السلام

امام‌ جواد، ابوجعفر محمد بن علی‌ بن موسی‌ بن ‌جعفر بن محمد بن علی‌ بن ‌الحسین‌ بن ‌علی‌ بن ‌ابی‌طالب ‌علیهم‌السلام‌، امام‌نهم‌ از امامان‌ دوازده‌گانه ‌و یکی ‌از چهارده‌معصوم می‌باشد‌.

بیوگرافی امام جواد[ویرایش]

به ‌دلیل ‌اشتراک‌ کنیه ‌آن‌ حضرت‌ با کنیه‌ امام‌ محمدباقر علیه‌السلام‌، در منابع ‌ رجال ‌ و حدیث ‌ شیعه ‌ از وی ‌با کنیه ‌ ابوجعفر ثانی‌ یاد شده‌ است‌. ^{[۱] [۲] [۳] [۴] [۵]}
کنیه ‌خاص‌ آن‌ حضرت‌ ابوعلی‌ است‌. ^{[۶] [۷] [۸] [۹]}

القاب[ویرایش]

در منابع‌ علاوه ‌بر لقب ‌ مشهور جواد، ^{[۱۰] [۱۱] [۱۲]} القاب ‌فراوان‌ دیگری ‌نیز به ‌ایشان‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌، از جمله‌ تقی‌، زکی‌، مرتضی‌، قانع‌، رضی‌، مختار، متوکل‌، مرضی‌، متقی‌، منتجب‌، عالم‌ ربانی ‌و هادی‌. ^{[۱۳] [۱۴] [۱۵]}
طبق ‌روایتی‌، ^[۱۶] امام‌ رضا علیه‌السلام‌ او را صادق‌، صابر، فاضل‌، قرة اعین‌ المؤمنین‌، و غیظ ‌الملحدین‌ خوانده‌ است‌.
به ‌نوشته‌ نویسنده‌ ناشناخته‌ کتاب ‌القاب ‌الرسول ‌و عترته‌، ^[۱۷] امام‌جواد علیه‌السلام ‌در میان‌ مردم‌ به‌ اعجوبه‌ اهل‌ البیت‌ ، نادرة الدهر، بدیع‌ الزمان‌، عیسی‌ ثانی‌، و ذوالکرامات ‌نیز شهرت ‌داشته‌ است‌.

فضائل[ویرایش]

امام محمّدتقی همانند دیگر امامان معصوم (علیهم السلام) در خصال نیک و اخلاق پسندیده همچون جدّ خویش، پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)بود.
در عبادت و طاعت شهرتی تمام داشت و بیش‌تر روزها در روزه بود و شب‌ها به عبادت و راز و نیاز.
پیوسته این حدیث پیامبر (صلی الله علیه وآله)را بر زبان داشت که «هر کس نماز شب بگزارد، چهره‌اش در روز زیبا و نورانی گردد.» ^[۱۸]
فروتنی امام محمّد تقی (علیه السلام) از صفات برجسته او است.
در برخورد با مردم بسیار متواضع و مهربان بود و می‌فرمود: «فروتنی، زینت و شرافت حسب و نسب است.» ^[۱۹]
جود و بخشش او زبانزد همه بود و امروزه نیز آن امام (علیه السلام) را بدین صفت می‌شناسند و بدین روی از القاب مشهورش «جواد الائمّه» است. هر کس نیازی بدو می‌آورد، حاجت روا بازمی‌گشت. ^{[۲۰] [۲۱]} آنچه از موقوفات بنی‌هاشم و پدران معصومش به دست می‌آورد، میان نیازمندان تقسیم می‌کرد.

نقش‌ انگشتری حضرت[ویرایش]

نقش‌ انگشتری ‌وی‌، همچون‌پدرش‌، «العزه‌للّه‌» بود، ^[۲۲] گرچه‌ نقش‌خاتم ‌او را «حسبی‌اللّه ‌حافظی‌» ^[۲۳] و «نِعْمَ الْقادِرُ اللّهُ» ^[۲۴] نیز ذکر کرده‌اند.

نسب‌[ویرایش]

امام‌ جواد تنها فرزند امام ‌رضا علیه‌السلام ‌است‌. ^{[۲۵] [۲۶] [۲۷]}
مادر وی‌ از کنیزان ‌ ( امّ ولد ) امام‌رضا علیه‌السلام ‌بود که ‌در منابع ‌با نامهای‌ گوناگون ‌از او یاد شده‌است‌. شیخ‌ مفید ^{[۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱]} از او با نام‌ سبیکه، از اهالی‌ نَوْبه‌، یاد کرده ‌و نام ‌سکینه ‌در برخی‌ منابع‌، احتمالاً مُصَحَّفِ سبیکه‌ است‌. ^{[۳۲] [۳۳] [۳۴]} همچنین ‌گفته‌اند نام ‌وی ‌دُرّه ‌بوده ‌و امام‌ رضا علیه‌السلام‌ او را خیزران ‌خوانده ‌است‌ ^{[۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱]} (که‌ همگی‌ صورت ‌مصحَّف ‌اسامی خیزران‌ و دُرّه ‌را نقل‌کرده‌اند). او را از خاندان ‌ ماریه ‌قبطیه‌ ، همسر رسول‌ خدا، نیز دانسته‌اند. ^{[۴۲] [۴۳] [۴۴]}در دلائل ‌الامامه‌ ^[۴۵] نام ‌او ریحانه و کنیه‌اش ‌ام‌الحسن‌ ذکر شده‌است‌. این ‌تعدد نام ‌چه‌ بسا از آن‌روست‌ که‌ کنیزان ‌به ‌دلایلی‌، از جمله ‌تغییر مالکانشان‌، با اسم‌ها و کنیه‌های‌ گوناگون‌ خوانده‌ می‌شدند. ^[۴۶]

ولادت ‌و وفات‌[ویرایش]

به‌ تصریح‌ تمام‌ منابع‌، زادگاه ‌آن ‌حضرت ‌ مدینه ‌ ^{[۴۷] [۴۸] [۴۹]} و سال‌ تولد وی‌۱۹۵ بوده ‌است‌، ^{[۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴]} اما درباره ‌روز و ماه ‌ولادت‌ اختلاف ‌نظر وجود دارد. قول ‌مشهور و منحصر به‌ فرد، دهم ‌ رجب ‌ است‌ که ‌ شیخ ‌طوسی ‌در مصباح ‌المتهجد ^{[۵۵] [۵۶] [۵۷] [۵۸]} نقل ‌کرده‌است‌، ولی ‌بیش‌تر منابع ‌زادروز امام ‌ را نیمه ‌ ماه رمضان ‌ دانسته‌اند. ^{[۵۹] [۶۰] [۶۱] [۶۲]}
حضرت‌ جواد علیه‌السلام ‌در بغداد درگذشت‌. ^{[۶۳] [۶۴] [۶۵]}اغلب‌ منابع ‌زمان‌ وفات‌ وی ‌را اواخر سال‌۲۲۰ ذکر کرده‌اند. ^{[۶۶] [۶۷]}
مسعودی ‌ ^{[۶۸] [۶۹] [۷۰]} سال ‌وفات ‌ایشان ‌را ۲۱۹ ذکر کرده‌، ولی ‌ تستری ^[۷۱] این ‌قول ‌را صحیح‌ ندانسته ‌است‌. روز و ماه‌ وفات ‌امام‌، در پاره‌ای ‌منابع ‌پنجم ‌یا ششم ‌ ذیحجه ^{[۷۲] [۷۳] [۷۴] [۷۵] [۷۶]} و در برخی‌ دیگر آخر ذیقعده ^{[۷۷] [۷۸] [۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲]} آمده ‌است‌. بدین‌ترتیب‌، عمر شریف ‌آن ‌حضرت ۲۵ سال‌ و اندی‌ بوده ‌است‌. ^{[۸۳] [۸۴] [۸۵] [۸۶]}

نحوه شهادت[ویرایش]

اغلب ‌منابع ‌کهن ‌به ‌صراحت‌ سخنی‌ از شهادت ‌امام‌ جواد علیه‌السلام ‌به ‌میان‌ نیاورده‌اند ^{[۸۷] [۸۸] [۸۹] [۹۰] [۹۱] [۹۲] [۹۳] [۹۴]} اما در کتاب‌ اثبات ‌الوصیه‌ ، منسوب‌ به ‌مسعودی ^[۹۵]، درباره‌ مسموم‌ شدن ‌امام‌ به‌ دست‌ همسرش‌، ام‌ فضل‌، گزارش ‌مفصّلی ‌آمده‌ است‌. بنابراین‌ گزارش‌، ام‌فضل ‌به ‌تحریک‌ معتصم‌ عباسی ‌ و جعفر، برادر تنی ام‌فضل‌، و از روی‌ حسادت ‌ به‌ همسر دیگر امام، امام‌ را مسموم‌ کرد، اما بعد پشیمان‌ شد. ^[۹۶]بنا بر روایاتی ‌دیگر، یکی ‌از وزرای‌ معتصم‌ به ‌دستور خلیفه، امام ‌جواد علیه‌السلام ‌را مسموم ‌کرد. ^{[۹۷] [۹۸]}برخی ‌نیز خبر مسمومیت ‌امام ‌را به ‌عنوان ‌قول ‌مرجوح‌ ذکر کرده‌اند ^{[۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱]} اما شیخ ‌مفید ^[۱۰۲] و طبرسی ‌ ^[۱۰۳] تصریح‌ کرده‌اند که ‌این ‌موضوع‌ نزد آن‌ها به ‌اثبات ‌نرسیده‌ است‌. با اینکه‌ گفته‌ کسانی‌ چون ‌ کلینی ‌، مفید و طوسی ‌ را در مورد مرگ ‌ طبیعی ‌امام ‌نمی‌توان ‌نادیده‌گرفت‌، ولی ‌وجود قراینی‌ چون‌ جوان‌ بودن‌ امام‌، احضار وی‌ به ‌بغداد به ‌دستور معتصم‌ و فوت ‌ناگهانی‌اش‌ در آن ‌ شهر ، شهادت حضرت ‌را محتمل‌ می‌نماید. ^{[۱۰۴] [۱۰۵]}بر اساس‌ منابع ‌تاریخی ‌واثق‌، پسر معتصم‌، بر جنازه‌ امام ‌ نماز گزارد. ^{[۱۰۶] [۱۰۷] [۱۰۸]} مدفن ‌حضرت‌ جواد علیه‌السلام ‌مقابر قریش ‌در بغداد، پشت ‌ قبر جدّش‌، موسی‌ بن ‌جعفر علیهماالسلام‌، است‌ ^{[۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱] [۱۱۲]} که ‌امروزه‌ کاظمین ‌نامیده ‌می‌شود. ^{[۱۱۳] [۱۱۴]}

وقایع‌ زندگی‌[ویرایش]

امام‌ جواد علیه‌السلام ‌هفت ‌سال ‌و اندی‌ از عمر پدرش‌، امام ‌رضا علیه‌السلام‌، را درک ‌کرد ^{[۱۱۵] [۱۱۶] [۱۱۷]} و با دو خلیفه‌ عباسی‌، مأمون ‌ و معتصم‌، معاصر بود. ^[۱۱۸]بنابراین‌، نقل ‌برخی ‌منابع ‌که ‌وی‌ در زمان ‌خلافت‌ واثق ‌عباسی (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲) از دنیا رفته‌ ^{[۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱]} نادرست‌ است‌، زیرا واثق‌ در ۲۲۷، یعنی ‌سال‌ وفات‌ معتصم‌، به‌ خلافت‌ رسید. ^[۱۲۲]
احتمالاً نماز خواندن ‌واثق ‌بر جنازه‌ آن‌ حضرت‌، منشأ این‌ اشتباه ‌بوده ‌است‌. ^[۱۲۳]آگاهیهای‌ تاریخی‌ درباره‌ وقایع‌ زندگی‌ امام‌جواد علیه‌السلام ‌اندک ‌است‌. افزون ‌بر محدودیتهای ‌سیاسی‌، که‌ مانع‌ نشر اخبار راجع‌ به ‌امامان‌ می‌شد، کوتاهی‌ عمر آن‌ حضرت ‌نیز عامل ‌مؤثری ‌در نبود اخبار در منابع ‌تاریخی‌ است‌. به ‌علاوه‌، امام ‌بیش‌تر عمر خود را در مدینه‌، دور از مرکز خلافت‌، به‌ سر آورده‌ است‌. در سال‌۲۰۰، رجاء بن ‌ابی‌ضحاک‌ (از امرای‌ مأمون‌) به ‌دستور مأمون‌، امام رضا علیه‌السلام ‌را از مدینه ‌به ‌مرو فرستاد. ^{[۱۲۴] [۱۲۵] [۱۲۶]}به ‌نوشته‌ بیهقی ‌ در تاریخ ‌بیهق‌ ، ^[۱۲۷] امام‌ جواد در ۲۰۲، برای‌ زیارت‌ پدرش‌، از راه‌ بیهق ‌به ‌ طوس ‌ رفت‌. گزارش ‌برخی ‌منابع ‌مبنی‌ بر اینکه ‌مأمون ‌در همان‌ سال ‌ دختر خود، ام‌حبیب‌، را به ‌ عقد امام‌ رضا علیه‌السلام ‌و دختر دیگرش‌، ام‌فضل‌، را به‌ عقد امام‌ جواد علیه‌السلام ‌در آورد، می‌تواند قرینه‌ای ‌بر درستی گزارش ‌بیهقی‌ باشد همچنین بنابر پاره‌ای ‌ روایات ‌شیعی‌ ، امام‌جواد، که‌ در زمان‌ شهادت ‌پدرش ‌در سال‌۲۰۳، در مدینه‌ اقامت ‌داشت‌، برای ‌ غسل ‌دادنِ پدر و اقامه‌ نماز بر پیکر او، به ‌ طوس ‌ رفت‌. ^{[۱۲۸] [۱۲۹] [۱۳۰]}

مسافرت ها[ویرایش]

ظاهراً امام ‌سه ‌بار به ‌بغداد سفر کرده‌ است‌. به نوشته ‌ جعفر مرتضی‌ عاملی، ( ^[۱۳۱] سفر نخست‌ بلافاصله ‌پس‌ از ورود مأمون ‌به ‌بغداد در سال ۲۰۴ بوده ‌که‌ وی ‌امام‌جواد علیه‌السلام‌ را از مدینه ‌به ‌بغداد فراخوانده‌است‌. مؤید این‌نظر، روایت‌ نعیبی ^{[۱۳۲] [۱۳۳] [۱۳۴] [۱۳۵]} مبنی ‌بر حضور امام ‌در بغداد در کودکی‌ و گفتگوی‌ آن‌ حضرت‌ با مأمون ‌است‌.
گرچه‌ درباره ‌این‌ روایت‌ مناقشه ‌شده‌، جعفر مرتضی‌ عاملی ^[۱۳۶] کوشیده ‌است ‌که ‌آن‌ را تأیید کند و به ‌اشکالات ‌آن ‌پاسخ‌ گوید. شاهد دیگر، گزارش‌ شیخ‌ مفید ^[۱۳۷] از مراسم‌ ازدواج ‌ امام‌ جواد علیه ‌السلام ‌در نه ‌سالگی ‌با ام‌فضل‌ است‌.
در دلائل‌ الامامه‌ ^[۱۳۸] نظیر همین ‌گزارش‌ آمده‌، ولی ‌ذکر شده‌ که‌ امام ‌شانزده ساله‌ بوده‌، که ‌ظاهراً اشتباه ‌است‌ ^[۱۳۹] (که ‌سن ‌امام ‌را در آن‌ زمان‌ ده ‌ساله ‌نوشته‌، و این ‌با نقل ‌شیخ‌مفید تطبیق‌پذیر است‌).
سفر دیگر امام ‌به ‌بغداد در سال‌ ۲۱۵ بوده‌ است‌.
هنگامی‌ که ‌مأمون‌ عازم‌ جنگ‌ با روم‌ بود، امام‌جواد علیه‌السلام‌ از مدینه ‌به ‌بغداد رسید. وی ‌برای ‌دیدن‌ مأمون‌ به ‌شهر تکریت‌ رفت‌ و در آنجا، ام فضل، با اجازه ‌مأمون‌، به‌ امام ‌پیوست‌. امام‌ تا رسیدن‌ موسم‌ حج ‌ در بغداد سکنا گزید، سپس ‌با همسرش‌ برای ‌اعمال‌ حج‌ به‌ مکه ‌رفت‌ و از آن‌جا به‌ منزلش‌ در مدینه‌ بازگشت‌. ^{[۱۴۰] [۱۴۱] [۱۴۲]}آخرین‌ بار، در اواخر محرّم ‌۲۲۰، معتصم ‌عباسی‌ امام ‌را به ‌بغداد فراخواند و وی ‌به ‌همراه ‌ام‌فضل ‌به ‌بغداد سفر کرد و تا هنگام‌ وفات‌ در آن‌جا اقامت ‌داشت‌ ^{[۱۴۳] [۱۴۴] [۱۴۵] [۱۴۶]}

ازدواج امام جواد[ویرایش]

مأمون ‌پس‌ از ولایتعهدی ‌ امام‌رضا علیه‌السلام‌، دخترش ‌ام‌حبیب ‌را به‌عقد وی ‌و دختر دیگرش‌، ام‌فضل‌، را به‌ عقد امام‌جواد علیه‌السلام‌ درآورد ^{[۱۴۷] [۱۴۸]}
در اینکه ‌ازدواج‌ حضرت ‌با ام‌فضل‌، پیش‌ یا پس‌ از وفات‌ امام‌رضا بوده‌، اختلاف‌ هست‌. ^[۱۴۹]
در منابع‌شیعی ‌گزارش‌ مفصّلی ‌وجود دارد که ‌شیخ‌مفید آن ‌را در الارشاد آورده‌

امامت امام رضا

امام رضا (علیه‌السلام) علی بن موسی، هشتمین امام شیعیان است.

ولادت و شهادت امام رضا[ویرایش]

امام رضا (علیه‌السلام)، در سال ۱۴۸ هجری روز یازدهم ذیقعده دیده به جهان گشود. ^{[۱] [۲]}
آن حضرت تا سال ۲۰۱ در مدینه بود و در همان سال وارد مرو شد و در ماه صفر سال ۲۰۳ در ۵۵ سالگی به شهادت رسید. ^{[۳] [۴] [۵]}

مادر امام رضا[ویرایش]

مادر آن حضرت «خیزران» نامیده می‌شد ^{[۶] [۷]}
برخی هم گفته‌اند اسم آن بانوی محترمه «نجمه» و کنیه اش «ام البنین» بوده است ^{[۸] [۹]} امام پس از شهادت پدر بزرگوارش در زندان بغداد (سال۱۸۳) در ۳۵سالگی به مقام امامت رسید ^{[۱۰] [۱۱]}

مدت امامت امام رضا[ویرایش]

مدت امامت امام رضا (علیه‌السلام) بیست سال بوده ^[۱۲] که ده سال آن معاصر با خلافت «هارون الرشید»، پنج سال معاصر با خلافت «امین» و پنج سال آخر نیز معاصر با خلافت عبداللّه مأمون بود.

دلایل امامت امام رضا[ویرایش]

دلایل امامت آن حضرت علاوه بر ادّله امامت ائمه دوازده‌گانه شیعه، از قرار ذیل است:

← تصریح امام موسی کاظم
تصریح امام موسی کاظم به امامت امام رضا (علیه‌السلام)، که در روایات متعدد وارد شده است ^{[۱۳] [۱۴] [۱۵]}
شیخ مفید دوازده تن از اصحاب امام کاظم (علیه‌السلام) را که موضوع جانشینی و امامت امام رضا (علیه‌السلام) را نقل کرده اند، نام برده است ^[۱۶] از جمله آن‌ها داود رقی است، او می‌گوید: «به حضرت موسی بن جعفر عرض کردم: امام ما پس از رحلت شما کیست؟ حضرت به فرزند بزرگوارش امام رضا (علیه‌السلام) اشاره کرده فرمود:امام شما پس از من او (امام رضا) می باشد ^[۱۷]

← تصریح پیامبر
تصریح پیامبر خدا به امامت امام رضا (علیه‌السلام) از دلایل مهم امامت آن حضرت است که در روایات به آن تصریح شده است؛ در روایتی که از سلمان، صحابه بزرگ نقل شده آمده است: پیامبر اسلام وقتی به ائمه دوازده ‌ ‌گانه بعد از خود اشاره می‌کند، سلمان از آن حضرت می‌خواهد که به نام های آنان نیز تصریح نماید، از این رو پیامبر همه آن بزرگواران را به اسم نام می‌برد که امام رضا (علیه‌السلام) هشتمین امام در میان آن‌ها می‌باشد ^{[۱۸] [۱۹]}
همچنین از جابر روایت شده که پیامبر نام مبارک علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) را جزء ائمه دوازده ‌ ‌گانه ذکر فرموده است. ^{[۲۰] [۲۱] [۲۲]}

← عصمت امام رضا
از دیگر دلایل امامت آن حضرت می‌توان به مسئله عصمت در آن حضرت یاد نمود، زیرا تنها معصوم در آن دوران آن حضرت بوده است، پس او امام است. ^[۲۳]

← گستردگی علم
گستردگی علم و آگاهی امام رضا (علیه‌السلام) به تمام احکام شرعی از دیگر دلایل امامت آن حضرت است ^[۲۴] زیرا هیچ‌کس غیر از آن حضرت در آن زمان دارای چنین ویژگی نبوده است ^[۲۵]
امام رضا (علیه‌السلام) در مناظره ای که از طرف مأمون برگزار گردید، همه سران مذاهب و ادیان از قبیل یهودی، مسیحی، زردشتی، برهمن، صابئی، منکر خدا... را در بحث مغلوب نمود ^[۲۶]

← خبر از امور غیبی
علاوه بر آن، خبر دادن آن حضرت از امور غیبی و آشنایی به تمام لغات از دیگر دلایل امامت آن حضرت می‌باشد، اباصلت هروی می‌گوید: «کان الرضا (علیه‌السلام) یکلّم الناس بلغاتهم فقلت له فی ذلک فقال: یا أبا صلت أنا حجة اللّه علی خلقه وما کان ا للّه لیتخذ حجّة علی قوم وهو لا یعرف لغاتهم؛ امام رضا (علیه‌السلام) با مردم به زبان خودشان گفت و گو می‌کرد، روزی به آن حضرت عرض کردم یابن رسول اللّه از آشنایی شما با این زبان‌ها در شگفتم؟ حضرت فرمود: ای اباصلت من حجت خدا بر خلق او هستم و حق تعالی حجتی را بر قومی فرا نگیرد، در حالی که آن حجت به لغت های ایشان آشنا نباشد.

امامت امام کاظم

امام کاظم (علیه‌السلام) هفتمین امام شیعیان است.

ولادت و شهادت امام کاظم[ویرایش]

امام کاظم (علیه‌السلام) هفتمین امام شیعیان در قریه ابواء میان مکه و مدینه در سال ۱۲۸ هجری به دنیا آمد و در شهر بغداد در زندان سندی بن شاهک در روز ششم ماه رجب سال۱۸۳ در ۵۵ سالگی به شهادت رسید.

مادر امام کاظم[ویرایش]

مادرش امّ ولد بود و حُمیده بربریه نام داشت.

مدت امامت امام کاظم[ویرایش]

مدت امامت آن حضرت سی و پنج سال بود.

کنیه و القاب امام کاظم[ویرایش]

کنیه اش ابوابراهیم، ابوالحسن وابوعلی است و به سبب کثرت عبادت به عبد صالح معروف و به دلیل شدت حلم و بردباری و گذشت در مورد دیگران به لقب کاظم نیز مشهور هست.
همچنین آن حضرت به دلیل آن‌که واسطه در نجات مردم و حل مشکلات ایشان نزد باری تعالی می‌باشد به باب الحوائج ملقب شده است.

زندانی شدن امام کاظم[ویرایش]

امام کاظم (علیه‌السلام) در طول عمر شریفش سال های زیادی در زندان هارون الرشید، خلیفه عباسی، به سر برد و در تمام این مدت به عبادت خدا مشغول بود و ارتباط شیعیان با حضرت در این مدت تنها از طریق بعضی از نامه‌ها بود. ^{[۱] [۲] [۳] [۴] [۵] [۶]}

امامت امام کاظم[ویرایش]

از دیدگاه شیعه امامیه عصمت و افضلیت از صفات لازم برای امام به شمار می‌رود ^{[۷] [۸] [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲]} چنان که نص ، اساسی ‌ترین راه تعیین امام است ^{[۱۳] [۱۴] [۱۵]} معجزه نیز در این باره نقش نص را ایفا می‌کند. ^{[۱۶] [۱۷] [۱۸]}
با توجه به مطالب یاد شده، دلایل امامت امام کاظم (علیه‌السلام) به قرار زیر است:

← نصوص
نصوص امامت امام کاظم (علیه‌السلام)، نصوص امامت حضرت دو گونه اند: نصوص عام و نصوص خاص .
نصوص عام مستنداتی هستند که امامت ائمه دوازده ‌ ‌گانه شیعه در آن‌ها آمده است، مانند حدیث جابر و حدیث لوح و مانند آنها ^{[۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] [۲۶] [۲۷]}
و نصوص خاص، مواردی است که در خصوص امامت امام کاظم (علیه‌السلام) وارد شده است همچون روایاتی که به تصریح امام صادق (علیه‌السلام) بر امامت فرزندش امام کاظم (علیه‌السلام) اشاره شده، که در آن‌ها روایاتی از بزرگان اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) و نزدیکان و معتمدان آن جناب به چشم می‌خورد، همچون فضل بن عمر جعفی ، معاذ بن کثیر ، عبدالرحمان بن حجاج ، فیض بن مختار ، یعقوب سراج ، سلیمان بن خالد ، صفوان جمّال و اسحاق و علی که از برادران امام کاظم (علیه‌السلام) بوده‌اند و کسی در فضل و تقوای ایشان اختلاف نکرده است. ^{[۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱]}

←← نمونه‌ای از نصوص
موسی صیقل از مقتل بن عمر روایت کرده :خدمت امام صادق (علیه‌السلام) بودم که حضرت ابا ابراهیم موسی که کودکی بود وارد شد. حضرت صادق (علیه‌السلام) به من فرمود: سفارش های مرا درباره او بپذیر و مقامش را رعایت کن و جریان امامت او را به هر یک از اصحاب که راز نگهدار و مورد اطمینان هستند اظهار کن. ^{[۳۲] [۳۳] [۳۴] [۳۵]}
همچنین از معاذ بن کثیر روایت شده که به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: از آن خدایی که این مقام را به پدر شما داده که جانشینی مانند شما داشته باشد، می خواهم که پیش از مرگ شما نیز چنین جانشینی روزی شما گرداند. حضرت فرمود: خدا این کار را کرده است. گفتم قربانت گردم او کیست؟ پس به موسی بن جعفر که خوابیده بود اشاره کرد و فرمود: این خوابیده و موسی در آن زمان کودک بود ^{[۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹]}
ابن ابونجران از عیسی بن عبداللّه روایت کرده به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: اگر خدای نخواسته پیش آمدی کرد (و شما از دنیا رفتید) از چه کسی پیروی کنم؟ حضرت به فرزندش موسی (علیه‌السلام) اشاره کرد. ^{[۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴]}
امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ به پرسش صفوان جمّال درباره دارنده منصب امامت فرمود:
دارنده این مقام به لهو و لعب نمی‌پردازد. در این هنگام موسی بن جعفر که کودکی بود وارد شد، در حالی که ماده بزغاله ای مکی با خود داشت و به او می‌گفت: پروردگارت را سجده کن. ابوعبداللّه او را گرفت و در آغوش کشید و فرمود: پدر و مادرم فدایش که اهل لهو و لعب نیست. ^[۴۵]

← عصمت
به دلایل عقلی و نقلی امام باید از هرگونه خطا و اشتباه فکری و عملی مصون و محفوظ باشد و در عصر آن حضرت هیچ فردی ادعای عصمت نکرده است و تنها ایشان واجد مقام عصمت بودند. ^[۴۶]
در احادیث متعددی نیز پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر عصمت امامان دوازده ‌ ‌گانه تصریح کرده است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خطاب به حضرت علی (علیه‌السلام) می فرماید:یا علی! تو امام و پیشوای امت بعد از من هستی و پدر یازده امامی که از صلب تو خواهند بود و همگی معصوم ومطهرند. ^[۴۷]
و در جای دیگر می‌فرماید: من و علی و حسن و حسین و نه امام از فرزندان حسین، مطهر و معصوم از هرگونه آلودگی و گناهیم. ^{[۴۸] [۴۹] [۵۰]}
در حدیث لوح نیز که نام امام کاظم (علیه‌السلام) و سایر امامان ذکر شده است، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر پیروی مطلق از امامان دوازده ‌ ‌گانه تأکید ورزیده است و این امر به اطاعت مطلق ، بیانگر عصمت و خطاناپذیری آنان است. ^{[۵۱] [۵۲]}
بر اساس این روایات، عصمت امامان دوازده ‌ ‌گانه از جمله امام کاظم (علیه‌السلام) اثبات می‌گردد که خود دلیلی مستقل بر امامت حضرت می‌باشد.

← افضلیت
پیشوایی و امامت امت به حکم عقل باید به عهده کسی باشد که از نظر کمالات علمی ، اخلاقی و رفتاری ، افضل و برتر از دیگران است.
امام کاظم (علیه‌السلام) به اعتراف مورخان و محدثان شیعه و سنی در میان شخصیت های علمی موجود در آن عصر، از نظر علم و تقوا و زهد و عبادت و سخاوت و کرم و دیگر صفات و سجایای اخلاقی و علمی سرآمد روزگار خویش بوده است و کسی توان برابری با ایشان را نداشته است. ^{[۵۳] [۵۴] [۵۵] [۵۶] [۵۷] [۵۸]}

←← نمونه‌ای از افضلیت امام کاظم
شیخ طبرسی می‌نویسد: آن حضرت در حفظ کتاب خدا از همه کوشاتر بود و مردم مدینه او را زینت مجتهدان می‌خواندند. ^[۵۹]
ابن ابوالحدید در این مورد می‌گوید: فقاهت ، دیانت ، عبادت و بردباری همه، در آن حضرت جمع بود. ^[۶۰]
یعقوبی مورخ مشهور در مورد آن حضرت می‌نویسد: موسی بن جعفر عابدترین مردم زمان خود بود. ^[۶۱]
و نیز گفته شده است: آن حضرت از صالحان ، عابدان ، سخاوتمندان و بردباران بود و شخصیتی بس بزرگ داشت. ^{[۶۲] [۶۳]}
ابن صباغ مالکی و قنذوزی حنفی و دیگران، آن حضرت را عابدترین، عالم ‌ترین و سخاوتمندترین فرد زمان خود دانسته اند. ^{[۶۴] [۶۵] [۶۶]}
ابن طلحه شافعی پس از ذکر کرامت‌هایی که از امام کاظم (علیه‌السلام) در سفر به مکه و ملاقات شقیق بلخی با او، صادر شد گفته است: این کرامت های عالیقدر و خوارق عادات جز از کسی که مورد عنایت ویژه خداوند باشد و دارای مقام قدس و طهارت باشد صادر نمی‌شود ^[۶۷]
همچنین باید گفت فرقه های کلامی مختلفی در زمان آن حضرت وجود داشته‌اند که به نشر و تبلیغ معتقدات خود می‌پرداختند. بخشی از حیات فکری و علمی آن حضرت دربرخورد با این گروه‌ها سپری شده است و امام با توانایی علمی و کلامی خود سهمی بزرگ در روشنگری مسلمانان در برابر عقاید انحرافی ایشان داشته اند.
پاسخ های حضرت به شبهات و پرسش های اعتقادی و موضوعات کلامی عصر خویش که در کتب مختلف روایی نقل شده است نیز شاهد دیگری بر افضلیت علمی آن حضرت بر سایر مردم در عصر خویش است. ^{[۶۸] [۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲] [۷۳] [۷۴]}

← معجزات
دلیل دیگر بر اثبات امامت امام کاظم (علیه‌السلام) معجزات و کرامت‌هایی است که در موارد زیادی از آن حضرت صادر شده است و از طرفی او مدعی امامت نیز بود و معجزه همان گونه که اثبات کننده ادعای نبوت می‌باشد، ادعای امامت را هم اثبات می‌کند. کنده شدن و حرکت درخت به اشاره آن حضرت از جمله معجزات آن حضرت است. ^[۷۵]
خبر ایشان از غیب و بیان یک سلسله پیشگویی‌ها در موارد مختلف، سخن گفتن به زبان های مختلف بدون فراگیری از کسی و آگاهی از زبان پرندگان ^{[۷۶] [۷۷] [۷۸]} اخبار از غیب و پیشگویی از حوادث مختلف ^{[۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲] [۸۳] [۸۴] [۸۵] [۸۶] [۸۷] [۸۸] [۸۹]} نمونه‌هایی از معجزات و خوارق عادات اوست.

امامت امام صادق

امام صادق (علیه‌السلام)، ششمین پیشوا از امامان دوازده ‌ ‌گانه شیعه است.

مشخصات امام صادق[ویرایش]

امام صادق (علیه‌السلام)، ششمین پیشوا از امامان دوازده ‌ ‌گانه شیعه، در سال۸۳هجری ^{[۱] [۲] [۳] [۴]} یا سال ۸۰ هجری ^{[۵] [۶]} هفدهم ربیع الأوّل ^{[۷] [۸]} در سپیده دم روز جمعه یا دوشنبه در مدینه دیده به جهان گشود. ^[۹]
پدر برزگوارش امام باقر (علیه‌السلام) و مادرش ام فروه ، بنت قاسم بن محمد بن ابوبکر بود ^{[۱۰] [۱۱]} نامش را به سفارش پیامبر اسلام جعفر نهادند ^[۱۲]
کنیه اش ابوعبداللّه یا ابواسماعیل و از القاب بارزش صادق، صابر، فاضل و ظاهر می‌باشد. ^[۱۳]

دوران امامت امام صادق[ویرایش]

مدت امامت آن حضرت ۳۴ سال بود ^[۱۴] و ۱۲ سال از عمرش در عصر امامت امام سجاد (علیه‌السلام) و بعد از آن ۱۹ سال با امام باقر (علیه‌السلام) سپری شد و ایام امامتش مصادف با خلافت هشام بن عبدالملک ، و ولید بن یزید بن عبدالملک و یزید بن ولید بن عبدالملک و ابراهیم بن ولید و مروان بن محمد ، از خلفای اموی و سفاح و منصور دوانیقی ، از خلفای عباسی بوده است.

شهادت امام صادق[ویرایش]

در سال ۱۴۸هجری، ۲۵ ماه شوال یا نیمه ماه در سن ۶۵سالگی به شهادت رسید. ^{[۱۵] [۱۶] [۱۷] [۱۸]}
سبب شهادتش در اثر سمی بود که منصور به حضرت داد. ^[۱۹]

وصی امام صادق[ویرایش]

امام صادق (علیه‌السلام) منصور دوانیقی و حاکم مدینه و حمیده ، مادر موسی بن جعفر و عبداللّه افطح و موسی بن جعفر را وصی خود مشخص کرد و این، به جهت حفظ جان امام کاظم از شر منصور بود. ^[۲۰]

ویژگی‌های دوران امامت امام صادق[ویرایش]

عصر امامت حضرت صادق (علیه‌السلام) از پرآشوب ‌ترین دوره های تاریخ اسلام بود و قیام های بنی العباس در سراسر عالم اسلام با شعار الرضا من آل محمد جریان داشت، و برخی از علویان و شیعیان که از حقیقت امر مطلع نبودند فریفته این شعار می‌شدند.
امام صادق (علیه‌السلام) در جمع علویان که با تنی چند از بنی العباس در « ابواء » اجتماع کرده بودند و برای محمد بن عبداللّه بن حسن به عنوان مهدی موعود بیعت می‌گرفتند حاضر شد و آنان را از قیام منع کرد و متذکر شد محمد بن عبداللّه مهدی موعود نمی‌باشد و برنده اصلی ماجرا بنی العباس هستند و محمد به دست آنان کشته می‌شود. ^{[۲۱] [۲۲] [۲۳]}
امام صادق (علیه‌السلام) دعوت ابوسلمه خلال را که از سران قیام عباسی بود، رد کرد و در پاسخ نامه وی نوشت: «ما أنت من رجالی ولا الزمان زمانی؛ نه تو از یاران من هستی و نه زمان ، زمان من است» ^{[۲۴] [۲۵] [۲۶]}
پس از پیروزی بنی عباس، فشار سیاسی بر شیعیان چندین برابر شد و امام ، شیعیان را به تقیه سفارش می‌کرد و منصور در مدینه جاسوسانی داشت که در پی شناسایی شیعیان و کشتن آنان بودند. ^{[۲۷] [۲۸] [۲۹]}

ادله امامت امام صادق[ویرایش]

در اثبات امامت حضرت صادق (علیه‌السلام) به سه دسته از ادله استناد شده است:

← روایات نبوی
در روایات نبوی به امامت امام صادق (علیه‌السلام) تصریح شده است. در فرازی از حدیث لوح آمده است: «بعد از امام باقر (علیه‌السلام) شک کنندگان در جعفر هلاک خواهند شد و کسی که او را رد کند مرا رد کرده است و این سخن حق من است که مقام جعفر را گرامی دارم و او را در میان دوستانش و شیعیانش شاد سازم». ^{[۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴]}
حدیث معراج و حدیث ابوبن کعب و جابر از پیامبر نیز تصریح بر امامت امام صادق می‌کنند. ^{[۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱]}

← تصریح امام باقر
امام باقر (علیه‌السلام) نیز‌ به‌طور آشکار به او وصیت و به امامتش بعد از خود تصریح کرد و فرمود چون من از میان شما رفتم به فرزندم جعفر اقتدا کنید و در هنگام رحلت شهودی خواست و در حضورشان وصایت امام صادق (علیه‌السلام) را ابلاغ و مکتوب کرد. ^{[۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰]}

← افضلیت امام صادق بر هم عصرانش
یکی از شرایط امام این است که افضل زمان خودباشد. امام صادق (علیه‌السلام) به اتفاق مخالف و موافق در علم و دیگر کمالات انسانی افضل اهل زمانش بود. ^{[۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴]}
ابوحنیفه پیشوای حنفیه می‌گفت: هرگز در عمرم عالم تر و فقیه تر از جعفر بن محمد ندیدم ^[۵۵]
منصور دوانیقی آن حضرت را به علم و معنویت می‌ستود ^[۵۶]
ابوبحر جاحظ می‌گفت: علم و فقه جعفر بن محمد دنیا را پر کرده است ^[۵۷]
قرمانی جایگاه آن حضرت در حدیث را به منزله سر از بدن می‌داند ^[۵۸]
مالک ابن انس آن حضرت را بی نظیر در علم و فضل و معنویت می‌دانست. ^{[۵۹] [۶۰]}

← معجزات
کرامات و کارهای خارق العاده ای همچون زنده کردن مرده، بارور شدن درخت خشکیده به دعای حضرت و خبر دادن از غیب و نهان افراد و استجابت دعا و نفرین ایشان از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است ^{[۶۱] [۶۲] [۶۳] [۶۴] [۶۵] [۶۶] [۶۷] [۶۸]} و اینها همگی مؤید امامت آن حضرت می‌باشد.

← مستجاب الدعوه
برخی از اعلام اهل سنت نیز ایشان را مستجاب الدعوه شمرده و آورده‌اند هرگاه چیزی از خدا می‌خواست هنوز کلامش تمام نشده بود که دعایش مستجاب می‌شد ^{[۶۹] [۷۰]}

← آگاهی از غیب
و مواردی از کرامات و علم حضرت صادق به آینده را ذکر کرده اند.

امامت امام باقر

امام محمد باقر (علیه‌السلام)، پنجمین امام شیعیان است.

ولادت امام باقر[ویرایش]

امام محمد باقر (علیه‌السلام)، روز جمعه اول ماه رجب سال ۵۷ هجری قمری، در شهر مدینه، چشم به جهان گشود. ^{[۱] [۲] [۳]}
در بعضی نقل‌ها ولادت حضرت، سوم ماه صفر سال ۵۶ نیز ذکر شده است. ^[۴]

پدر و مادر امام باقر[ویرایش]

پدر امام باقر (علیه‌السلام)، امام علی بنحسین زین العابدین (علیه‌السلام) و مادر بزرگوارش، امّ عبداللّه فاطمه، دختر امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) است. از این جهت در میان اهل بیت (علیهم‌السلام) او نخستین کسی است که از نظر نسب پدری و مادری، علوی و فاطمی است و لذا به «علوی من علویین وهاشمی من هاشمیین» معروف است. ^{[۵] [۶]}

کنیه و القاب امام باقر[ویرایش]

کنیه آن حضرت، ابوجعفر و لقب معروفش «باقر» و یا «باقرالعلوم» به معنای شکافنده دانش‌ها است که از سوی رسول خدا این لقب به او داده شده است.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به جابر بن عبداللّه انصاری فرمود: ای جابر تو زنده می‌مانی تا زمانی که فرزندم را از نسل حسین به نام محمد که شکافنده علم دین است ملاقات کنی، هرگاه وی را دیدی سلام من را به او برسان. ^{[۷] [۸]}

دوران امامت امام باقر[ویرایش]

دوران امامت امام باقر (علیه‌السلام) نوزده سال و همزمان با زمامداری ولید بن عبدالملک ، سلیمان بن عبدالملک ، عمر بن عبدالعزیز ، یزید بن عبدالملک ، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید و ابراهیم بن ولید ، از خلفای بنی امیه بود.

شهادت امام باقر[ویرایش]

آن حضرت در سال ۱۱۴ هجری قمری، در ۵۷سالگی به وسیله ابراهیم بن عبدالملک مسموم و به شهادت رسید و پیکر مطهرش در قبرستان بقیع ، شهر مدینه به خاک سپرده شد. ^{[۹] [۱۰]}

دلایل امامت امام باقر[ویرایش]

در منابع کلامی و حدیثی شیعه ، دلایل متعددی بر امامت امام باقر (علیه‌السلام) اقامه شده که عبارتند از:

← نصوص
روایاتی که بر امامت امام باقر (علیه‌السلام) دلالت دارد به چند دسته تقسیم می‌شود:

←← دسته اول
دسته اول روایات متواتری است که فی الجمله امامت دوازده امام را ثابت می‌کند و با اثبات امامت دوازده نفر قطع به امامت دوازده امام حاصل می‌گردد و کسانی که امامت دوازده امام را نمی‌پذیرند امامت را بر خلاف روایات بر عدد مخصوصی منحصر نکرده اند ^{[۱۱] [۱۲] [۱۳]} این روایات از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با عناوین دوازده امام، دوازده خلیفه و دوازده امیر نقل شده است.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «امامان بعد از من دوازده نفرند که همه آنان از قریش اند» ^{[۱۴] [۱۵]} و نیز نقل شده است که: « اسلام پیوسته با دوازده خلیفه که همگی آنان از قریش‌اند عزیز خواهد بود» ^{[۱۶] [۱۷] [۱۸] [۱۹] [۲۰]} و یا فرموده است: «بعد از من دوازده امیر خواهد آمد که همه آنان از قریش اند». ^{[۲۱] [۲۲]}

←← دسته دوم
در دسته دیگری از روایات به اسم امام باقر (علیه‌السلام) تصریح شده است. از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «هر که بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است خدای عز وجل می‌فرماید: « اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر و اولیای امر خودتان را» ولیّ امر علی است و پس از او حسن و پس از او حسین و پس از او علی بن حسین و پس از او محمد بن علی. سپس امر امامت همین گونه باشد ^[۲۳] و نیز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در پاسخ یک یهودی فرمود: «هنگامی که مدت امامت علی بن حسین تمام شود بعد از او پسرش محمد که باقر خوانده می‌شود عهده دار امامت می‌شود. ^[۲۴]
از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است که «یخرج من صلب علی ولدا سمیّی وأشبه الناس بی، علمه علمی وحکمه حکمی وهو الإمام والحجة بعد أبیه» از نسل علی بن حسین، فرزندی متولد خواهد شد که هم نام من و شبیه ‌ترین مردم به من است، علم او علم و دانش من و حکم او حکم من است و او امام و حجت بعد از پدرش خواهد بود. ^{[۲۵] [۲۶] [۲۷]}

←← دسته سوم
امام سجاد (علیه‌السلام) نیز در چندین مورد بر وصایت و امامت فرزندش بعد از خود تصریح کرده است. جابر می‌گوید: بر امام علی بن حسین (علیه‌السلام) وارد شدم، دیدم پسری در کنارش حضور دارد، پرسیدم این پسر کیست؟ حضرت فرمود: «هذا ابنی وصاحب الأمر بعدی محمد الباقر؛ این فرزندم و امام بعد از من محمد باقر است» ^[۲۸] در جای دیگر نیز امام سجاد (علیه‌السلام) می فرماید: «انّه وصیّ ووارثی وعیبة علمی ومعدن العلم وباقر العلم؛ او وصی و وارث من و ظرف دانش من و محل جوشش علم و حلم من و شکافنده علم است». ^[۲۹]
در حدیث دیگر امام سجاد (علیه‌السلام) خطاب به فرزندش می‌فرماید: «بُنیَّ انی جعلتک خلیفتی من بعدی، فرزندم من تو را جانشین بعد از خود قرار دادم. ^{[۳۰] [۳۱]}

← عصمت
دلیل دیگر بر اثبات امامت امام محمد باقر (علیه‌السلام) عصمت آن حضرت است. بر اساس دلایل عقلی و نقلی ، امام می‌باید از هرگونه خطا و اشتباه فکری و عملی مصون باشد، تا بتواند همانند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) الگو و اسوه دیگران باشد و گفتار ورفتارش برای دیگران حجت شرعی محسوب شود. در آن عصر هیچ فرد دیگری ادعای عصمت نکرده است و تنها ایشان واجد مقام عصمت بوده است. ^[۳۲]

← افضلیت
به حکم عقل و خرد، کسی می‌باید امام و پیشوای امت باشد که از نظر کمالات علمی و اخلاقی، افضل و برتر از دیگران است.
از این نظر امام باقر (علیه‌السلام) در مقایسه با همه معاصران خود از هر جهت افضل دوران خود بوده است و بسیاری از علما و بزرگان اهل سنت نیز بدان اعتراف کرده اند، که به چند نمونه اشاره می‌شود:
عبداللّه بن عطاء مکی، از دانشمندان بزرگ معاصر امام باقر (علیه‌السلام) در مورد عظمت شخصیت امام باقر (علیه‌السلام) می گوید: من هیچ‌کس را ندیدم که به اندازه ابی جعفر باقر، علما و دانشمندان این گونه در مقابل عظمت وی حقیر و کوچک شمرده شود، من دیدم شخصیت های بزرگ علمی چون حکم بن عیینه را که همانند کودک نوآموز در برابر استادش در مقابل ابوجعفر، زانو زده است. ^[۳۳]
ابن خلکان ، که از مشاهیر علمای اهل سنت است در مورد مقام علمی امام باقر (علیه‌السلام) می گوید: وکان الباقر عالماً سیداً کبیراً؛ ابوجعفر باقر، عالم بزرگ و شخصیت سترگ بود وی را بدین جهت باقر می‌گفتند که عرصه های علم و دانش را شکافته و علم را گسترش داد. ^[۳۴]
شهاب الدین، احمد بن حجر هیثمی می‌گوید: ابوجعفر باقر، امام و پیشوای بزرگی است که از نظر جلالت و فضل، همگان بر آن اتفاق نظر دارند، وی لایه های پنهان معارف و حقایق احکام دین را آشکار نمود، به همین جهت وی به باقرالعلوم و شکافنده دانش‌ها شهرت یافت و از نظر صفای قلب ، ذکاوت علمی، طهارت نفس و شرافت خلق، سرآمد همگان بود. ^[۳۵]
عبداللّه بن حجازی ، مشهور به شرقاوی از علمای بزرگ الازهر مصر ، می گوید: امام باقر (علیه‌السلام) داناترین شخص زمان خود بود و در فهم ت فسیر قرآن و حدیث و فقه ، احدی با او برابری نمی‌کرد.
و نیز افرادی مثل احمد بن سنان دمشقی صاحب کتاب اخبار الدول ، ابن العماد حنبلی مؤلف شذرات الذهب و... هر کدام به برتری مقام و فضل علمی امام باقر (علیه‌السلام) اعتراف کرده اند. ^[۳۶]

← معجزات
دلیل دیگر اثبات مقام امام باقر (علیه‌السلام) معجزاتی است که در موارد زیادی از آن حضرت صادر شده است و از طرفی او مدعی امامت نیز بود. معجزه همان گونه که ادعای نبوت را اثبات می‌کند ادعای امامت را نیز اثبات می‌کند.
ابوبصیر صحابه خاص آن حضرت، نقل می‌کند: هنگامی که نابینا شدم به محضر امام باقر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) عرض کردم شما وارث رسول اللّه‌اید و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) وارث همه انبیا بود و علم همه پیامبران را یکجا داشت، آیا شما می‌توانید مردگان را زنده کنید و بیماری کور و پیسی را درمان نمایید؟ حضرت فرمود: بلی با اذن خدا، سپس به من نزدیک شد و دست مبارکش را به صورت و چشمانم مالید، ناگهان من بینایی را باز یافتم و اطرافم را مشاهده نمودم. آن گاه امام (علیه‌السلام) به من فرمود: آیا می‌خواهی این گونه بینا باشی و هر چه نصیب دیگران از خوبی و بدی شد نصیب شما نیز بشود یا این‌که به حال اول برگردی و بهشتی خالص باشی؟ گفتم می‌خواهم به حال قبلی برگردم و اهل بهشت باشم. حضرت بر چشمانم مسح نمود و به حالت قبل برگشت. ^[۳۷]
در حدیث دیگر، ابوبصیر نقل می‌کند: همراه امام باقر (علیه‌السلام) در مراسم حج بودم، احساس کردم که جمعیت حاجیان زیاد است و شور و ولوله زیادی دارد، به محضر امام باقر (علیه‌السلام) عرض کردم:چه قدر سر و صدا زیاد است و جمعیت حاجیان فراوان؟ حضرت در پاسخ فرمود: بلکه چه قدر ضجه و ناله زیاد است و حاجی کم اند، بعد فرمود: می خواهی آنچه را گفتم با چشم ببینی؟ پس بر چشمانم مسح نمود و فرمود: ببین؛ به سـوی حجـاج نگـاه کـردم دیـدم که بیش‌تر مردم به صورت بوزینه‌ها و خوک‌ها هستنـد و انسـان‌ها در میان آنان اندک اند ^{[۳۸] [۳۹] [۴۰]} و موارد مشابه آن‌که در کتب معتبر روائی، تفصیلاً نقل شده است. ^{[۴۱] [۴۲]}

امام سجاد علیه‌السلام

امام سجاد چهارمین امام شیعیان هست.

اسم و لقب امام سجاد[ویرایش]

ابو محمد علی بن حسین(ع)، امام چهارم از ائمه اثنی عشر(ع) و ششمین معصوم از چهارده معصوم(ع) است.
معروف‌‎ترین القاب آن حضرت، زین العابدین و سید الساجدین و سجاد و ذو الثفنات است.

زمان تولد امام سجاد[ویرایش]

تولد آن حضرت را به اختلاف در سال‌های ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ ه.ق. نوشته‏اند و در روز ولادت آن حضرت نیز میان روز‌های شعبان و جمادی الاولی و جمادی الثانیة اختلاف است.

مادر امام سجاد[ویرایش]

درباره نام مادر آن حضرت و اصل او نیز اختلاف زیادی هست.
گروهی نام او را شاه‌زنان و شاه‌جهان و شهربانو و شهربانویه گفته‏اند و بنا به گفته این گروه او دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی بوده است.
ابو الاسود دئلی، شاعر اهل بیت در قصیده تهنیت ولادت آن حضرت به این نسب اشاره کرده است:
«و إن غلاما بین کسری و هاشم • لأکرم من نیطت علیه التمائم»
یعنی: همانا پسری که از بین کسری و هاشم برخاسته بهترین کودکی است که مهره‏‌های نظربند بر گردنش آویخته‏اند.
بعضی گفته‏اند نام مادر آن حضرت بره دختر نوشجان بوده است و بعضی دیگر نام او را غزاله و سلافه و خوله گفته‏اند.
ابن قتیبه در معارف گوید: «می‏گویند مادر علی بن الحسین الاصغر از اهل سند بود که به او سلافه یا غزاله می‏گفتند».

← سرگذشت مادر امام سجاد
بنا بر روایتی که در عیون اخبار الرضا هست عبد اللّه بن عامر بن کریز در زمان عثمان پس از فتح خراسان دو دختر یزدگرد سوم پادشاه ساسانی را اسیر کرد و هر دو را به مدینه فرستاد و عثمان یکی را به امام حسن و دیگری را به امام حسین بخشید و هر دو به هنگام زایمان از دنیا رفتند.
ابن‌خلکان از ربیع الابرار زمخشری نقل می‏کند که سه دختر یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و حضرت علی(ع)آن‌ها را پس از پرداخت قیمت آنان، یکی را به عبد اللّه بن عمر و دیگری را به محمد بن ابی بکر و سومی را به پسر خود حسین بن علی(ع)داد.
عبد اللّه بن عمر از دختر یزدگرد سالم را پیدا کرد و محمد بن ابی بکر از دختر دیگر قاسم را و حسین بن علی از دختر سوم علی بن الحسین را.

← تحقیق در مورد مادر امام سجاد
تحقیق و ترجیح میان این همه روایات مختلف مشکل است، اما قطع نظر از جزئیات، نمی‏توان خبر عیون اخبار الرضا را چنان‌که علامه مجلسی هم در بحار الانوار گفته است ترجیح داد، زیرا استیصال و قتل یزدگرد در زمان خلافت عثمان بوده است نه عمر و اگر گفته شود که ممکن است اسارت دختر یا دختران یزدگرد پس از جنگ قادسیه یا نهاوند در زمان عمر صورت گرفته باشد باز میان تولد امام زین العابدین(در سال ۳۶ یا ۳۷ یا ۳۸) و واقعه قادسیه یا نهاوند بیش از بیست سال فاصله می‏افتد، یعنی در این مدت طولانی فرزندی برای امام حسین از دختر یزدگرد به دنیا نیامده است(همین معنی در صورت صحت روایت با در نظر گرفتن سن و سال وفات برای سالم بن عبد اللّه و قاسم بن محمد بن ابی بکر نیز صدق می‏کند)که بعید به‌نظر می‏رسد.

← حضور امام سجاد در کربلا
اگر دیر‌‎ترین سال را در تاریخ ولادت آن حضرت که سال ۳۸ ه.ق. است در نظر بگیریم، امام سجاد(ع)در سال ۶۱ ه.ق. یعنی در واقعه کربلا ۲۳ سال و فرزند آن حضرت یعنی امام محمد باقر(ع)در آن سال در حدود چهار سال داشته است.
پس آن حضرت در واقعه کربلا جوانی برومند بوده است که می‏توانسته است در رکاب پدر بزرگوار خود بجنگد و مثل دیگران به شهادت برسد. اما آن حضرت بیمار و بستری بوده است و به همین جهت از قتل او چشم پوشیده‏اند.

← حضور امام سجاد در قصر ابن‌زیاد
بنا بر روایات، ابن زیاد در مجلسی که اسیران را پیش او بردند از نام امام پرسید و او فرمود علی بن الحسین، ابن زیاد گفت: مگر خداوند علی بن الحسین را نکشت؟امام فرمود بلی من برادری بزرگتر از خود داشتم(حضرت علی اکبر)که مردم او را کشتند.
ابن زیاد گفت نه!بلکه خداوند او را کشت و امام در جواب فرمود: اللّه یتوفی الأنفس حین موتها.
هنگامی که ابن زیاد خاندان امام حسین(ع)را نزد یزید فرستاد زنجیری در گردن امام نهاد و آنها را با شمر بن ذی الجوشن و محضر بن ثعلبه عائذی روانه شام کرد.
به روایت طبری، امام در طول راه با هیچ‌یک از این دو نفر گفتگو نکرد.

← حضور امام سجاد در قصر یزید
هنگامی که اهل بیت حسین(ع)را پیش یزید بردند او خطاب به علی بن الحسین گفت: ای علی!این پدر تو بود که خویشاوندی را برید و حق مرا نشناخت و برای به دست گرفتن قدرت و سلطنت با من به نزاع برخاست و خداوند با او کرد آنچه می‏بینی.
امام در پاسخ این آیه را بر او خواند: "ما أصاب من مصیبة فی الأرض و لا فی أنفسکم إلا فی کتاب من قبل أن نبرأها"؛ ^[۱]یعنی مصیبتی در روی زمین و در نفوس به شما نمی‏رسد مگر آنکه پیش از آفرینش نوشته شده باشد(مقدر باشد).

شجاعت امام سجاد[ویرایش]

در شجاعت امام سجاد(ع)همین بس که هم در مجلس عبید اللّه زیاد و هم در مجلس یزید - که بیم قتل از یک‌سو و سر بریده پدر و اسارت اهل بیتش از دیگر سو نفس را در سینه حبس می‏کرد - آن خطبه‌های مشهور و کوبنده را ایراد فرمود و از شرف خود و خانواده دفاع و دشمنان غالب را رسوا نمود و زمینه انقلاب‌های بعدی شیعیان را فراهم ساخت.

قیام مردم مدینه در زمان امام سجاد[ویرایش]

یزید اهل بیت را پس از چندی روانه مدینه کرد و امام(ع)در مدینه بود تا آن‌که در سال ۶۳ ه.ق. مردم مدینه بر یزید بشوریدند و عامل او عثمان بن محمد بن ابی سفیان را از مدینه بیرون کردند و افراد خاندان بنی امیه را که در مدینه در حدود هزار نفر بودند محاصره کردند.

← جوانمردی امام سجاد
مروان بن الحکم که پیر و رئیس خاندان بنی امیه بود از عبد اللّه بن عمر خواست که خانواده او را نزد خود پنهان سازد ولی او سر باز زد.
مروان این درخواست را از علی بن الحسین کرد و آن حضرت از غایت جوانمردی آن را پذیرفت و حرم خود را با حرم مروان به ینبع فرستاد.
بنابر روایت طبری مروان از این جهت همیشه سپاسگزار علی بن الحسین بود.

← سرانجام قیام مردم
یزید مسلم بن عقبة المری را با دوازده هزار تن برای سرکوبی مردم مدینه فرستاد، و گفت که شهر مدینه را سه روز غارت کند و پس از سه روز دست از جنگ و کشتار باز دارد. اما دستور داد که با علی بن الحسین به خوبی رفتار کند زیرا او در قیام مردم مدینه دخالتی نداشته است.
مردم مدینه در واقع‌های که در تاریخ به جنگ حره معروف است پس از مقاومت دلیرانه شکست خوردند و مسلم بن عقبه بسیاری از مردم آن شهر را بکشت و سه روز در آن غارت و کشتار کرد و پس از سه روز از مردم برای یزید بیعت گرفت و ایشان را ملک و غلام یزید خواند اما به توصیه یزید آزاری به امام نرسانید.

← زمان واقعه حره
واقعه حره به گفته طبری روز چهارشنبه ۲۷ یا ۲۸ ذی الحجه سال ۶۳ ه.ق. اتفاق افتاد.

گذشت امام سجاد[ویرایش]

در سال ۸۷ ه.ق. ولید بن عبد الملک، هشام بن اسماعیل مخزومی را از حکومت مدینه معزول کرد و عمر بن عبد العزیز را به جای او گماشت.
هشام بن اسماعیل در طول حکومت چهار ساله خود با امام زین العابدین(ع) رفتار خوبی نداشت.
ولید که با هشام بد بود به عمر بن عبد العزیز نوشت تا او را در برابر مردم بدارد تا هر کس با او در طول حکومتش رنجش و خلافی داشته است حق خود را از او بخواهد یا از او انتقام بگیرد.
امام زین العابدین(ع)به اطرافیان و خواص خود دستور فرمود تا کلمه‌ای به روی او نیاورند. چون امام(ع)از نزد او گذشت و توجهی به او نفرمود، هشام او را ندا زد و گفت: "اللّه أعلم حیث یجعل رسالته" ^[۲]؛یعنی خداوند بهتر می‏داند که رسالت خود را در کجا قرار دهد و این اشاره به خاندان نبوت و رسالت بود که امام شاخص‌‎ترین فرد آن بود.

وجه تسمیه امام به ذوالثفنات[ویرایش]

امام را ذو الثفنات می‏گفتند زیرا ثفنه به فتح اول و کسر دوم به معنی پینه زانو و سینه شتر است. آن حضرت از بس سجده می‏کرد روی زانوها و سایر سجده‏گاه‌های او پینه می‏بست به طوری‌که سالی دوبار آن‌ها را می‏تراشید.

← بسیار سجده کردن امام سجاد
صدوق از امام محمد باقر(ع) روایت کرده است که پدر بزرگوارش سجده بسیار می‏کرد. هر وقت بلایی از او دفع می‏شد یا از شر بدخواهی نجات می‏یافت یا از نماز فارغ می‏شد یا در اصلاح بین دو خصم کامیاب می‏گشت سر به سجده می‏نهاد.

جلالت امام سجاد در مدینه[ویرایش]

از مجموع روایات اهل سنت و شیعه درباره زندگانی امام در مدینه برمی‏آید که آن حضرت در مدینه بسیار موقر و محترم بوده است و همگان به جلالت شأن و علو مقام و حسن خلق و رفتار و علم و فقه و ورع و تقوای آن حضرت اذعان داشته‏اند.

← قصیده معروف فرزدق در شأن امام سجاد
معروف است که هشام بن عبد الملک در زمان خلافت پدرش عبد الملک یا برادرش ولید به حج رفته بود. چون در موسم حج خواست تا استلام حجر کند موفق نشد زیرا مردم زیاد بودند و ازدحام می‏کردند.
در این میان علی بن الحسین رسید و به طواف مشغول شد و چون به حجر الاسود نزدیک شد همه به او راه دادند و به جهت مهابت و جلالت قدر او اجازه دادند تا او استلام حجر کند.
هشام در خشم شد. مردی از او پرسید که این شخص کیست؟ هشام با آنکه او را می‏شناخت گفت او را نمی‏شناسد زیرا می‏ترسید مردم شام به او میل پیدا کنند. فرزدق شاعر بزرگ عرب به مرد شامی گفت من او را می‏شناسم و چون او پرسید که او کیست فرزدق در پاسخ او مرتجلا قصیده معروف خود را انشا کرد و در آن گفت:
هذا ابن خیر عباد اللّه کلهم‏ • هذا التقی النقی الطاهر العلم...
و لیس قولک من هذا بضائره‏ • العرب تعرف من أنکرت و العجم‏
یعنی: این پسر به‌‎ترین بندگان خداست. این پرهیزگار پاک و عاری از هر عیب و معروف خاص و عام است.
سخن تو که او را نمی‏شناسم زیانی به او نمی‏رساند.آن را که تو گفتی نمی‏شناسم همه عرب و عجم می‏شناسند.

زمان امامت امام سجاد[ویرایش]

امام سجاد(ع)بعد از شهادت پدر بزرگوارش در کربلا(۶۱ ه.ق.) به امامت رسید و ۳۴ یا ۳۵ سال امام شیعیان بود.(تا سال ۹۵ یا ۹۶ ه.ق.)

خصوصیات امام سجاد[ویرایش]

علاوه بر ادله و معجزات، او افضل و اعلم و افقه زمان خود بود و در دانش او را تالی جدش علی بن ابی‌طالب(ع)می‏دانستند.
از همه کریم‌تر و بخشنده‏تر و با وفاتر و با مهابت‏تر و بیش از همه دلسوز فقیران و پناه درماندگان بود.
روز عید فطر همه بندگان خود را آزاد می‏کرد. با یک ناقه ۲۲ بار حج گزارد و حتی یک تازیانه بر او نزد و دستور فرمود آن شتر را بعد از مرگش دفن کنند.
در راه حج چه بسا پیاده می‏شد و کلوخ جاده را کنار می‏زد.

امام حسین علیه‌السلام

امام حسین (علیه‌السلام) سومین امام شیعیان می‌باشد.

احکام مرتبط[ویرایش]

احکام مربوط به آن حضرت به مناسبت در باب‌های صلات و اطعمه و اشربه آمده است.

مشخصات[ویرایش]

حسین ‌بن علی، امام سوم از امامان دوازده‌ ‌گانه شیعه امامیه و یکی از چهارده معصوم می‌باشد. به اتفاق همه منابع، نام و نسب او حسین ‌بن علی ‌بن ابی‌طالب ‌بن عبدالمطلب ‌ بن هاشم است. جد مادری‌اش پیامبر اکرم (صلی‌ اللّه علیه‌ و آله‌ و سلم)، پدرش امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) و مادرش فاطمه (سلام‌اللّه‌علیها) دختر رسول خداست. ^{[۱] [۲] [۳]}

نام‌گذاری[ویرایش]

پیامبر او را به نام پسر دوم هارون، شَبیر، حسین نامید. ^{[۴] [۵] [۶] [۷] [۸] [۹] [۱۰]} بنابر برخی روایات، امام علی دوست داشت که او را حرب بنامد، اما در نام‌گذاری بر پیامبر پیشی نگرفت. ^{[۱۱] [۱۲] [۱۳]} بنابر روایات دیگر، نخست امام به نام عمویش، جعفر طیار ــکه در آن زمان هنوز در حبشه بودــ جعفر نامیده شده بود، اما پیامبر نام او را به حسین تغییر داد. ^{[۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷]} اما بنابر روایات شیعی، پیامبر بدواً و پیش از آن‌که نامی برای او انتخاب شود نام حسین را به امر خدا بر آن حضرت نهاد. ^{[۱۸] [۱۹] [۲۰]} (برای نقد محتوایی روایات دیگر به باقر شریف قرشی رجوع کنید ^[۲۱] در برخی روایات تأکید شده است که نام‌های حسن و حسین از اسامی بهشتی بوده و پیش از اسلام سابقه نداشته‌اند. ^{[۲۲] [۲۳]}

کنیه[ویرایش]

کنیه امام حسین در تمام منابع ابوعبداللّه ذکر شده، ^{[۲۴] [۲۵] [۲۶] [۲۷]} اما خصیبی ^[۲۸] کنیه‌اش را نزد خاصه ابوعلی دانسته است.

القاب[ویرایش]

به امام حسین (علیه‌السلام) القاب فراوانی نسبت داده شده که بسیاری از آن‌ها با القاب برادرش، امام حسن (علیه‌السلام)، مشترک است. از القاب خاص امام، زکی، طیب، وفیّ، سید، مبارک، ^{[۲۹] [۳۰]} نافع، الدلیل علی ذات‌اللّه، ^[۳۱] رشید، و التابع لمرضاةاللّه ^[۳۲] بوده است. ^[۳۳] ابن‌ طلحه شافعی ^[۳۴] لقب زکی را مشهورتر از دیگر القاب و لقب سید شباب أهل‌الجنه را مهم‌ترین آن‌ها دانسته است. در پاره‌ای از احادیث امامان شیعه نیز امام حسین (علیه‌السلام) با لقب شهید یا سیدالشهداء خوانده شده است. ^{[۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸]} در برخی متون ادبی و تاریخیِ متعلق به سده‌های چهارم به بعد برای امام حسین لقب امیرالمؤمنین نیز یاد شده است، ^{[۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸] [۴۹]} که با توجه به این‌که آن حضرت هیچگاه خلافت ظاهری نیافت، در خور توجه است.

ولادت[ویرایش]

در این‌که زادگاه امام حسین (علیه‌السلام) مدینه است، اختلافی نیست. ^{[۵۰] [۵۱]} سال تولد او را نیز سال سوم، ^{[۵۲] [۵۳] [۵۴]} چهارم، ^{[۵۵] [۵۶] [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰] [۶۱]} پنجم ^[۶۲] و ششم هجری ^{[۶۳] [۶۴]} ذکر کرده‌اند. روز ولادت وی، بنابر قول مشهور، سوم شعبان بوده است، ^[۶۵] اما برخی، زادروز امام را آخر ربیع‌الاول، ^[۶۶] پنجم ماه شعبان ^{[۶۷] [۶۸] [۶۹]} یا یکی از نخستین شب‌های ماه شعبان ^{[۷۰] [۷۱] [۷۲] [۷۳]} نوشته‌اند. بنابه روایتی، امام در غروب پنج‌شنبه متولد شد. ^{[۷۴] [۷۵]} (برای اقوال مختلف درباره روز و ماه و سال تولد امام به این منبع رجوع کنید ^[۷۶]) فاصله تولد امام حسین و امام حسن را شش ماه و ده روز، ^{[۷۷] [۷۸]} ده ماه و بیست و دو روز ^[۷۹] و یک سال و ده ماه ^{[۸۰] [۸۱] [۸۲]} گزارش کرده‌اند.
پس از تولد، پیامبر همان آدابی را برای او به جا آورد که درباره حسن‌ بن علی انجام داده بود، مانند گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد و عقیقه کردن. به نوشته ابن سعد، طبقات الکبری، ^[۸۳] امّ فضل (همسر عباس ‌بن‌ عبدالمطلب)، به امر پیامبر، دایگی امام را برعهده گرفت و بدین ترتیب امام برادر رضاعی قُثم‌ بن عباس، که او نیز شیرخواره بود، گردید. ^{[۸۴] [۸۵] [۸۶] [۸۷] [۸۸]} (رجوع کنید به کشف الغمه که این موضوع را به امام حسین (علیه‌السلام) نسبت داده‌اند. ^[۸۹]) اما کلینی ^[۹۰] روایاتی نقل کرده است که بنابر آن‌ها امام حسین (علیه‌السلام) از هیچ زنی، حتی مادرش فاطمه زهرا علیهاالسلام، شیر نخورد.

شهادت[ویرایش]

امام حسین (علیه‌السلام) در دهم محرّمِ (روز عاشورا ) سال ۶۱ هجری در سرزمین نینوا ( کربلا ) در عراق به شهادت رسید. ^{[۹۱] [۹۲] [۹۳] [۹۴] [۹۵]} (رجوع کنید به طبری که بنابر روایتی شهادت امام را در ماه صفر دانسته است ^[۹۶])(همچنین رجوع کنید به تاریخ الآئمه که سال شهادت را شصتم هجری ذکر کرده است ^[۹۷]).
روز شهادت امام را جمعه، ^{[۹۸] [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱]} شنبه، ^{[۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴]} یکشنبه ^[۱۰۵] و دوشنبه ^{[۱۰۶] [۱۰۷]} گزارش کرده ^[۱۰۸] و در این میان روز جمعه را قول صحیح و مشهور شمرده‌اند. ^{[۱۰۹] [۱۱۰]} ابوالفرج اصفهانی ^[۱۱۱] قول شهادت امام در روز دوشنبه را قولی شایع میان مردم دانسته و آن را از نظر محاسبات تقویمی مردود شمرده است. ^[۱۱۲]
سن امام را به هنگام شهادت ۵۶ سال و پنج ماه، ^{[۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶] [۱۱۷] [۱۱۸] [۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲]} و ۵۸ سال ^{[۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵] [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸]} ذکر کرده‌اند. (برای اقوال گوناگون درباره سن امام به هنگام شهادت ‌و روز و ماه‌ و سال آن به این منبع رجوع کنید رجوع کنید ^[۱۲۹]).

حوادث قبل از امامت[ویرایش]

← در زمان حیات پیامبر
ابن ‌سعد ^[۱۳۰] امام حسین (علیه‌السلام) را در زمره واپسین طبقه (طبقه پنجم) از اصحاب رسول خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم ــکه به هنگام وفات آن حضرت خردسال بودند و در هیچ جنگی او را همراهی نکردندــ یاد کرده است. قریب به هفت سال از زندگانی امام در زمان حیات پیامبر گذشت. ^{[۱۳۱] [۱۳۲]} پیامبر او و برادرش را بسیار گرامی می‌داشت، چنان‌که آن دو را بر سینه خود می‌نشاند و در همان حال با مردم سخن می‌گفت ^[۱۳۳] و گاهی آن دو را بر دوش خود می‌نهاد، ^{[۱۳۴] [۱۳۵]} بنا به نقلی، روزی پیامبر بر بالای منبر سخنرانی می‌کرد و چون آن دو را دید از منبر پایین آمد و ایشان را در آغوش گرفت. ^{[۱۳۶] [۱۳۷] [۱۳۸]} اما مهم‌ترین رخداد دوران کودکی امام، شرکت در مباهله و معرفی او و برادرش به عنوان مصداق «ابناءَنا» ^[۱۳۹] (برای بیان امام رضا (علیه‌السلام) درباره این آیه به این منبع رجوع کنید ^[۱۴۰]) بود. ^{[۱۴۱] [۱۴۲] [۱۴۳] [۱۴۴]}

← در زمان عمر بن خطاب
بنا به گزارشی، امام حسین (علیه‌السلام) در کودکی به خلیفه دوم، که بر منبر پیامبر نشسته بود، اعتراض کرد و خلیفه نیز خطبه خود را نیمه‌کاره رها کرد و از منبر به زیر آمد. ^[۱۴۵] همچنین روایت شده است که خلیفه دوم سهم بیت‌المال امام حسن و امام حسین (علیهما‌السلام) را، به سبب قرابت آنان با رسول خدا، همانند سهم حضرت علی (علیه‌السلام) و اهل بدر قرار داده بود. ^[۱۴۶] در برخی منابع تاریخی از حضور امام حسین (علیه‌السلام) به اتفاق برادرش در فتح طبرستان به سال ۲۹ هجری یاد شده است ^{[۱۴۷] [۱۴۸] [۱۴۹]}

← در زمان عثمان
در زمان خلافت عثمان، امام حسین به هنگام تبعید ابوذر به ربذه، در کنار پدر و برادرش امام حسن او را مشایعت کرد. ^{[۱۵۰] [۱۵۱]}(برای سخن وی خطاب به ابوذر به این منبع رجوع کنید ^[۱۵۲]) به روایتی، در شورش برضد عثمان، امام حسین، به توصیه امام علی، همراه با برادرش کوشید عثمان را از خطر محفوظ دارد ^[۱۵۳] و به نقلی، در این واقعه مجروح شد ^{[۱۵۴] [۱۵۵] [۱۵۶] [۱۵۷]}

← در زمان خلافت حضرت علی
امام حسین در جنگ‌های دوره خلافت امام‌علی نیز حضور داشت ^{[۱۵۸] [۱۵۹] [۱۶۰] [۱۶۱] [۱۶۲] [۱۶۳]} و در جنگ صِفّین خطبه‌ای در تحریض به جهاد خواند. ^[۱۶۴] همچنین امام علی، امام حسین را پس از امام حسن علیهم‌السلام متولی صدقات ( موقوفات ) خود قرار داد. ^{[۱۶۵] [۱۶۶]} به نقلی، امام حسین به هنگام شهادت پدر، برای انجام دادن مأموریتی که علی (علیه‌السلام) به او داده بود، در مدائن بود و با نامه امام حسن (علیه‌السلام) از موضوع آگاه شد. ^{[۱۶۷] [۱۶۸]} امام حسین در مراسم تجهیز و خاک‌سپاری پدر حاضر بود. ^{[۱۶۹] [۱۷۰] [۱۷۱] [۱۷۲] [۱۷۳]}

← در زمان امامت امام حسن
در دوره امامت امام حسن‌ (علیه‌السلام)، که حدود ده سال به طول انجامید، ^{[۱۷۴] [۱۷۵] [۱۷۶]} امام حسین همراه و همگام برادر بود. با این‌که طبق برخی منابع تاریخی، امام حسین با واگذاری خلافت به معاویه مخالف بود ^{[۱۷۷] [۱۷۸] [۱۷۹]} و حتی پس از صلح امام حسن، با معاویه بیعت نکرد، ^[۱۸۰] پس از وقوع صلح به این مصالحه ملتزم بود. حتی وقتی برخی شیعیان از او تقاضا کردند پیمان را بشکند و با معاویه بجنگد، به آنان امر کرد که تا زمان مرگ معاویه منتظر بمانند. ^[۱۸۱] ابن ‌سعد ^[۱۸۲] از امام باقر (علیه‌السلام) روایت کرده که امام حسن و امام حسین، در نماز به مروان ــکه منصوب از جانب معاویه بودــ اقتدا می‌کردند و حال آن‌که حسین‌ بن‌ علی با وی برخوردهای تند داشت؛ ضمن آنکه، تقیه‌ای هم در کار نبود. اما این روایت با شمار زیادی حدیث در منابع شیعه که از اقتدا به غیر معتقدان به عقاید صحیح و نیز اقتدا به شخص فاسق نهی کرده‌است، سازگار نیست. ^[۱۸۳] مواجهه قاطع و صریح امام با مروان به هنگام اهانت به مادرش فاطمه سلام‌اللّه‌علیهاسلام نیز گزارش شده است. ^[۱۸۴] همچنان که در برابر سبّ امام علی (علیه‌السلام) از سوی امویان، به‌شدت واکن

امام حسن مجتبی علیه السلام

 

امام حسن مجتبی
نقش	امام دوم شیعیان
نام	امام حسن مجتبی
کنیه	ابومحمد
زادروز	۱۵رمضان، سال ۳ق.
زادگاه	مدینه
شهادت	۲۸ صفر، ۵۰ق.
مدفن	بقیع، مدینه
محل زندگی	مدینه، کوفه
لقب(ها)	سید،تقی، طیب، زکی، سبط
پدر	امام علی
مادر	حضرت فاطمه
همسر(ان)	ام بشیر، خوله، ام اسحق، حفصه، هند، جعده
فرزند(ان)	زید، ام الحسن، ام الحسین، حسن، عمرو، قاسم، عبدالله، عبدالرحمن، حسین، طلحه، فاطمه، ام عبدالله، ام سلمه، رقیه
طول عمر	۴۸سال
علی · حسن · حسین سجاد · محمد باقر · جعفر صادق موسی کاظم · رضا · جواد هادی · حسن عسکری · مهدی

حسن بن علی بن ابی طالب دومین امام شیعه و فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) است که در ۳۷ سالگی به امامت و خلافت رسید و در سال ۴۱ه‍.ق. با معاویه صلح کرد. دوره حکومت وی شش ماه و سه روز بود. پس از صلح، به مدینه رفت و ده سال در مدینه بود تا اینکه به شهادت رسید و در مدینه در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

عهده داری دو وظیفه سنگین امامت و خلافت، و ایفای نقشی حائز اهمیت در ایجاد و حفظ همبستگی میان مسلمانان و جلوگیری از افتراق، که در نهایت منجر به تن دادن امام به صلح با معاویه شد، تصویری کلی از شخصیت استوار و بردبار وی به دست می‌دهد. دوران خلافت و صلح امام با معاویه از مهم‌ترین رخدادهای حیات ایشان و نیز صدر اسلام بود که هم در زمان خود اسباب اتحاد گشت و هم به مثابه آموزه‌ای دینی-اخلاقی در طول تاریخ مسلمانان، خاصه شیعیان، بر چگونگی رویکرد به برخی مفاهیم اساسی مانند اقتدار، جنگ و صلح، تأثیر نهاد.

نسب، کنیه و لقب‌ها

حسن بن علی بن ابی طالب، مشهور به امام حسن (ع)، دومین امام شیعیان و فرزند ارشد امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) دختر پیامبر اسلام (ص) است.^[۱]

کنیه وی ابومحمد و مشهورترین لقبش «مجتبی» است؛ القاب دیگری نیز دارد: تقی، طیب، زکی، سید، سبط. پیامبر وی را "سید" نامید.^[۲]

ولادت و شهادت

امام حسن(ع) در شب یا روز نیمه ماه رمضان سال سوم هجری در مدینه به دنیا آمد.^[۳] البته شیخ کلینی در کافی با نقل روایتی ولادتش را سال دوم گزارش کرده است.^[۴]

وی در ماه صفر سال ۵۰ق. در ۴۸ سالگی توسط همسرش جعده دختر اشعث بن قیس به شهادت رسید.^[۵] طبرسی روز درگذشت را ۲۸ صفر ذکر کرده است.^[۶]

نامگذاری

بنابر روایات، هنگام تولد امام حسن محتبی، خدا به جبرئیل فرمود برای محمد (ص) پسری متولد شده، به نزد وی رو، سلام و تهنیت رسان و بگو: به راستی که علی نزد تو به منزله هارون است نسبت به موسی؛ پس او را به نام پسر هارون نامگذاری کن. جبرئیل آمد و از سوی خدا به پیامبر (ص) تهنیت گفت و اظهار داشت: خداوند تو را مأمور کرده که او را به نام پسر هارون نام بگذاری. رسول خدا(ص) پرسید: نام پسر هارون چیست؟ عرض کرد: «شبّر». فرمود: زبان من عربی است. گفت: نامش را «حسن» بگذار، و رسول خدا (ص) او را حسن نامید.^[۷]

همسران و فرزندان

امام حسن(ع):
«سرآغاز عقل، رفتار زیبا با مردم است، و با عقل است که هر دوی دنیا و آخرت، به دست می‌آید، و آن کس که از عقل بی‌بهره است، از هر دوی دنیا و آخرت بی‌بهره است.»

نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، ج ۷، ص۳۶۶.

نوشتار اصلی: همسران امام حسن مجتبی‎

فرزندان امام حسن ۸ پسر و ۷ دختر بودند:

• زید و دو خواهرش ام الحسن و ام الحسین. مادر این سه ام بشیر دختر ابی مسعود عقبه بن عمرو بود.
• حسن بن حسن. مادرش خوله دختر منظور فزاری بود.
• عمرو و دو برادرش قاسم و عبدالله. مادرشان کنیز بود.
• عبدالرحمن. مادرش کنیز بود.
• حسین که به اثرم ملقب بود، و برادرش طلحه و خواهر این دو فاطمه. مادرشان ام اسحق دختر طلحه بن عبیدالله تیمی است.
• ام عبدالله و فاطمه و ام سلمه و رقیه دختران آن حضرت که از مادرهای مختلف بودند.^[۸]

برخی منابع تاریخی به ازدواج‌ها و طلاق‌هایی از امام حسن(ع) اشاره کرده‌اند که حتی در شمار آنها هم اختلاف است؛ موضوعی که براساس روایات متفاوت، پذیرش یا رد آن نه ممکن است و نه کاهنده یا فزاینده ارزشی تاریخی است. گفته شده است طرح این مبحث بیشتر دارای جنبه‌های فرقه‌ای و تقابل‌های سیاسی زمان معاویه است؛ اگرچه بسیاری از پژوهشگران و عالمان هم در نقد خود بر این روایات، نشانه‌های برخی خطاها در سند و محتوای آنها را یاد کرده‌اند.^[۹] این نکته نیز قابل توجه است که اطلاعات موجود در منابع دینی، مبهم و غالبا بدون یادکرد نام همسران آن معصوم است. در این میان تنها نام جعده دختر اشعث بن قیس که طبق روایات اسباب مسموم شدن حضرت را فراهم کرد، مشخص است. به رغم ابهام در نام همسران، درباره فرزندان امام، هماهنگی تقریبی و همسانی نسبی در منابع وجود دارد و بر همین اساس می‌توان نام مادران آنها را نیز شناسایی نمود؛ از جمله خوله دختر منظور بن زبّان فرازی، ام بشیر دختر عقبة بن عمرو خزرجی، ام اسحاق دختر طلحه بن عبیدالله تمیمی، حفصه نوه ابوبکر، و هند دختر سهیل بن عمرو.^[۱۰]

[نمایش] اهل بیت علیهم السلام

فضیلت امام حسن(ع) نزد پیامبر(ص)

در منابع شیعی و سنی روایات قابل توجهی درباره شأن و جایگاه امام حسن مجتبی(ع) نزد پیامبر اسلام(ص) وجود دارد. براء گوید: پیامبر(ص) را دیدم که حسن بن علی روی دوشش بود و در آن حال می‌گفت: خدایا من دوستش می‌دارم، تو نیز او را دوست بدار.^[۱۱] در حدیثی دیگری وارد شده است که پیامبر(ص) در حالی که حسن و حسین را بر پای خود نشانده بود فرمود: این دو پسران من و پسران دختر من هستند، خدایا من دوستشان دارم، پس تو نیز دوستشان بدار، و دوست بدار کسی را که آنها را دوست دارد.^[۱۲]

در حدیث دیگری نقل است که پیامبر(ص) در شأن امام حسن(ع) و امام حسین(ع) فرمود: «حسن و حسین دو سرور جوانان بهشت‌اند»؛^[۱۳] و نیز فرمود: «این دو فرزندم دو گل خوشبوی من از دنیا هستند؛»^[۱۴] «حسن و حسین^[۱۵] (یا این دو فرزند من)^[۱۶] امام هستند خواه قیام کنند یا صلح کنند؛» «اگر عقل در مردی مجسّم می‌شد همانا حسن بود.»^[۱۷]

دوران خلفای سه‌گانه

گزارش‌هایی درباره اعتراض امام حسن به خلفای ثلاثه وجود دارد . به عنوان نمونه سیوطی در تاریخ الخلفا آورده است: «روزی امام حسن در سنین کودکی بر ابوبکر وارد شد در حالی که وی بر فراز منبر سخن می‌گفت. حضرت بر او بانگ زد و با اعتراض بدو گفت: از منبر پدرم پایین بیا. ابوبکر در پاسخ گفت: به خدا راست گفتی، این منبر پدر توست نه پدر من.»^[۱۸]

همچنین درباره حضور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در جنگ‌های منتهی به فتح ایران اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در این جنگ ها حضور نداشته‌اند ^[۱۹] و گزارش‌هایی که بنابر آنها امام حسن در جنگ با ایرانیان حضور داشته، مبنای تاریخی استواری ندارند. با این حال در برخی از روایات تاریخی از حضور امام حسن(ع) در برخی جنگ‌ها سخن به میان آمده است.^[۲۰]

در انتقال خلافت از عمر به خلیفه بعدی و تشکیل شورایی که در نهایت به انتخاب عثمان به عنوان خلیفه سوم انجامید، درخواست عمر از امام حسن(ع) برای حضور در این شورای شش نفره به عنوان شاهد، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ این امر از سویی به جایگاه اجتماعی آن حضرت به مثابه یکی از اهل بیت پیامبر(ص) اشاره دارد و از سوی دیگر، از موقعیت فردی وی نزد انصار و مهاجران خبر می‌دهد.^[۲۱]

زمانی که عثمان، ابوذر را به ربذه تبعید کرد دستور داد کسی او را مشایعت نکند و با او سخن نگوید، و امر کرد مروان بن حکم او را از مدینه بیرون کند. به همین دلیل، هنگامی که ابوذر از مدینه بیرون می‌شد کسی جرأت همراهی او را نداشت؛ با این حال، امام علی(ع) و برادرش عقیل و حسن و حسین(علیهماالسلام) و عمار یاسر برای مشایعت او حاضر شدند و او را بدرقه نمودند.^[۲۲]

در زمان شورش گروه‌های مردمی علیه خلیفه سوم، چنانکه در برخی روایت‌های تاریخی آمده است، امام علی(ع) برای حفظ اسلام بر آن بود تا از عثمان محافظت شود تا مبادا شورشیان پرحرارت، وی را به قتل رسانند. او به همین دلیل فرزندان خود را به خانه خلیفه وقت روانه کرد تا از سلامت وی اطمینان یابد؛ البته مقابله با شورشیان چندان دشوار بود که در نهایت عثمان کشته شد. گفتنی است اختلاف روایی در منابع این مبحث در ذکر جزئیات بسیار است.^[۲۳]

در زمان امامت حضرت علی(ع)

امام حسن(ع) و امام حسین(ع) همراه پدرشان در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان شرکت داشتند.^[۲۴]

جنگ جمل

نوشتار اصلی: جنگ جمل

هنگامی که ابوموسی اشعری فرماندار کوفه با فرستادگان امام علی(ع) برای مقابله با شورش داخلی (برپاکنندگان جنگ جمل) همکاری نکرد، امام علی فرزند خود امام حسن را به همراه عمار یاسر با نامه‌ای به کوفه اعزام کرد. آن حضرت با سخنرانی خود در مسجد کوفه توانست حدود ده هزار نفر را به میدان جنگ علیه ناکثین بکشاند.^[۲۵]

امام حسن قبل از جنگ جمل سخنرانی کرد^[۲۶] و امیرالمؤمنین وی را در این جنگ به میمنه (سمت راست) سپاه فرستاد.^[۲۷] برخی گفته‌اند که در این جنگ، حضرت علی(ع) به محمد حنفیه فرمود: این نیزه را بگیر و جمل [منظور شتر عایشه است که عده بسیاری در مقابل آن کشته شدند] را پی کن. محمد حنفیه رفت و از شدت تیرباران بازگشت. پس از او حسن نیزه را گرفت و شتر را پی کرد.^[۲۸]

جنگ صفین

نوشتار اصلی: جنگ صفین

در جنگ صفین هنگامی که امام علی(ع) رزم او را دید برای محافظت از جان او و برادرش حسین(ع)،دستور داد تا آنان را به عقب برگردانند. امام علی(ع) فرمود: «پسرانم را از جنگ باز دارید که از به خطر افتادن جان آن دو بیم دارم و می‌ترسم نسل رسول خدا(ص) قطع شود».^[۲۹] در این جنگ، وقتی معاویه جنگیدن امام حسن را دید، کوشید تا وی را با وعده‌هایی از میدان به در کند. به همین منظور، عبیدالله بن عمر ـ فرزند کوچک خلیفه دوم را به میدان جنگ فرستاد تا امام حسن(ع) را با وعده خلافت از میدان به در کند. وقتی عبیدالله، امام مجتبی(ع) را مشغول کارزار دید، نزدیک رفت و گفت: «با تو کاری دارم». امام دست از جنگ کشید و نزدیک آمد. عبیدالله پیشنهاد معاویه را به امام رسانید. امام با تندی فرمود: گویی می‌بینمت که امروز یا فردا کشته خواهی شد، ولی شیطان فریبت داده و این کار را برایت زیبا نموده است تا روزی که زنان شام بر جنازه‌ات بگریند. به زودی خدا بر زمینت می‌زند و جنازه‌ات را با صورت به خاک می‌کشد. عبیدالله به سوی خیمه‌گاه بازگشت. معاویه با دیدن حالت او، خود به جواب پی برد و گفت: "او پسر همان پدر است".^[۳۰]

حضرت علی برای جلوگیری از وقوع فتنه و اختلاف بعد از جریان حکمیت، فرزندش امام حسن را فراخواند تا با سخنرانی و با بیان دلیل و برهان، واقعیت امر را بر مردم آشکار کند و امام حسن نیز چنین کرد.^[۳۱]

نامه سی و یکم نهج البلاغه وصیت نامه اخلاقی معروف امام علی(ع) به امام حسن(ع) است که در بازگشت از صفین در منطقه‌ای به نام "حاضرین" نوشته شده است.

دوران امامت

امام حسن مجتبی(ع)، در شامگاه روز جمعه ۲۱ رمضان سال ۴۰ه‍.ق. که امام علی(ع) به دست ابن ملجم مرادی به شهادت رسید، مسئولیت هدایت و امامت مسلمانان را عهده‌دار شد و مردم کوفه گروه گروه با وی بیعت نمودند. وی کارگزاران و امرا را منصوب کرد و عبدالله بن عباس به فرمان وی زمامدار بصره شد.^[۳۲]

دلایل امامت

امام حسن(ع):
«تقوا نهایت رضای الهی، سرآغاز هر توبه، سر هر حکمت و شرف هر کاری است.»

تحف العقول، ص۲۳۲.

حدیث «ابنای هذان امامان قاما او قعدا/این دو پسرم [حسن و حسین]، امام هستند خواه قیام کنند یا نکنند»^[۳۳] از پیامبر(ص) دال بر امامت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است.

امام علی(ع) به فرزندش حسن وصیت نمود و حسین و محمد حنفیه و تمام فرزندان و سران شیعه و خاندان خویش را بر وصیت خود گواه گرفت آن گاه کتاب و سلاح را به حسن سپرد و به او فرمود: پسرم! رسول اکرم(ص) به من فرمان داده تا تو را وصی خود قرار دهم و کتب و سلاحم را به تو بسپارم همان گونه که رسول خدا(ص) مرا وصی خود قرار داد و کتب و سلاح خویش را به من سپرد و به من دستور داد به تو فرمان دهم هرگاه نشانه‌های مرگ را در خود دیدی این امانتها را به برادرت حسین بسپاری.^[۳۴]

تعامل با معاویه

جنگ با معاویه

هنگامی که معاویه از شهادت امام علی(ع) با خبر شد و فهمید که مردم با فرزند وی بیعت کرده‌اند دو نفر را برای جاسوسی و تحریک مردم علیه امام حسن به بصره و کوفه فرستاد. امام حسن دستور داد هر دو را دستگیر و به کیفر رسانند. بین امام حسن(ع) و معاویه نامه‌هایی رد و بدل شد و در این نامه‌ها امام استحقاق خود به خلافت را ثابت کرد.^[۳۵]

معاویه به بسیج لشکریان خود پرداخت و با نامه‌هایی به کارگزارانش از آنان خواست در جنگ با عراق وی را همراهی کنند. وی پیشروی خود به سوی عراق را آغاز کرد و خود شخصاً فرماندهی لشکریان را بر عهده گرفت و ضحاک بن قیس فهری را در پایتخت جانشین خود قرار داد. تعداد ۶۰۰۰۰ سرباز و به گفته‌ای بیش از این مقدار، معاویه را همراهی می‌کردند.^[۳۶]

امام حسن(ع):
«بیاندیشید که‌اندیشه، زندگی دل انسان بینا و کلیدهای درهای حکمت است.»

مسند الامام المجتبی، ص۷۱۸.

امام حسن(ع)، حجر بن عدی را فرستاد تا امیران نواحی را فرمان دهد و مردم را به جهاد دعوت کند. دعوت‌شدگان، نخست سستی نشان دادند ولی سرانجام به راه افتادند.^[۳۷] امام(ع)، قیس بن سعد بن عباده به سوی شام فرستاد و خود به مدائن رفت. لیکن هر روز حادثه تازه‌ای در اردو پدیدار می‌شد. یکی از روزها خبر دادند قیس را کشته‌اند. با پخش این خبر شورش در لشکریان برخاست. مردم به خیمه امام خود ریختند و آنچه در خیمه بود به غارت بردند، تا آن جا که زیرانداز را از پای او کشیدند و بدو حمله بردند و ران او را با کلنگی شکافتند.^[۳۸]

امام حسن(ع) با دیدن چنین نافرمانی و بلکه گستاخیها، مقاومت را بی‌فایده دید. روشن بود که اگر در مخالفت با معاویه ایستادگی می‌کرد و به لشکر (اگر لشکری به گرد او می‌ماند) فرمان پیشروی می‌داد از مدائن نگذشته می‌گریختند. سرانجام امام حسن(ع) با معاویه پیمان صلح بست.^[۳۹]

صلح با معاویه

امام حسن(ع):
«بخدا سوگند که آنچه ما را از جنگ با شامیان بازداشت نه شک بود و نه پیشیمانی، بلکه [قبلاً] جنگ ما با شامیان با سلامت [فکر] و پایداری بود، اما [اکنون] دشمنی، سلامت را ربود و بیتابی، پایداری را؛ و شما [کوفیان] در آغاز کارتان در صفین، دینتان را بر دنیاتان مقدم می‌داشتید، ولی امروز دنیاتان را بر دینتان مقدم می‌دارید.»

تحف العقول، ص۲۳۴.

نوشتار اصلی: صلح امام حسن

بَلاذُری می‌نویسد: معاویه سفیدنامه‌ای را که پایان آن مهر زده بود نزد حسن(ع) فرستاد تا آنچه خواهد بنویسد و او چنین نوشت:

این صلحنامه حسن بن علی و معاویة بن ابی سفیان است، با او صلح می‌کند که ولایت مسلمانان را بدو بسپارد بدان شرط که:

1. به

امام علی علیه‌السلام